Công nghệ chế tạo máy - Chương 5: Các phương pháp gia công chuẩn bị

 Giáo trình: Công nghệ chế tạo máy L−u đức bình 
Ch−ơng 5 
 Các ph−ơng pháp gia công chuẩn bị 
5.1- chọn phôi 
 Muốn chế tạo một chi tiết máy đạt yêu cầu kỹ thuật và chỉ tiêu kinh tế, ta phải 
xác định đ−ợc kích th−ớc của phôi và chọn loại phôi thích hợp. Kích th−ớc của phôi 
đ−ợc tính toán theo l−ợng d− gia công, còn chọn loại phôi thì phải căn cứ vào các yếu 
tố sau: 
 - Vật liệu và cơ tính của vật liệu mà chi tiết cần có theo yêu cầu thiết kế. 
 - Kích th−ớc, hình dáng và kết cấu của chi tiết. 
 - số l−ợng chi tiết cần có hoặc dạng sản xuất. 
 - Cơ sở vật chất kỹ thuật cụ thể của nơi sản xuất. 
 Chọn phôi hợp lý không những đảm bảo tốt những tính năng kỹ thuật của chi 
tiết mà còn có ảnh h−ởng tốt đến năng suất và giá thành sản phẩm. 
Chọn phôi tốt sẽ làm cho quá trình công nghệ đơn giản đi nhiều và phí tổn về 
vật liệu cũng nh− chi phí gia công giảm đi. Chi phí kim loại khi gia công đ−ợc đánh 
giá bằng hệ số sử dụng vật liệu K: 
ph
ct
G
G
K = 
trong đó, Gct: khối l−ợng chi tiết hoàn thiện (kg) 
 Gph: khối l−ợng phôi (kg) 
 Trong gia công cơ khí, các dạng phôi có thể là: Phôi đúc, phôi rèn, phôi dập, 
phôi cán và các loại vật liệu phi kim loại nh− gỗ, phíp, nhựa... 
5.2- các ph−ơng pháp gia công chuẩn bị 
 Gia công chuẩn bị phôi là những nguyên công chuẩn bị phôi cho quá trình 
gia công cơ, bao gồm làm sạch, nắn thẳng phôi, gia công phá, gia công lỗ tâm. 
Phôi sau khi đ−ợc chế tạo xong th−ờng có chất l−ợng bề mặt xấu nh− xù xì, rỗ, 
nứt, chai cứng...; hình dáng hình học có nhiều sai lệch nh− méo, ôvan, côn, cong vênh... 
Nếu ta đ−a phôi sau khi chế tạo xong vào gia công chi tiết ngay thì sai số in dập của 
phôi lên chi tiết gia công sẽ lớn, phải gia công nhiều lần thì mới đảm bảo yêu cầu của 
chi tiết. Nh− vậy sẽ mất thời gian, chi phí gia công lớn, giá thành sản xuất sẽ tăng. 
 Đối với các loại phôi thanh cần phải nắn thẳng tr−ớc khi đ−a lên máy gia công; 
phôi thanh thép cán lại phải cắt thành từng đoạn cho phù hợp với chiều dài của chi tiết 
và dễ gá đặt. Ngoài ra, ở nguyên công đầu tiên phải dùng chuẩn thô, mà chuẩn thô thì 
phải t−ơng đối bằng phẳng. 
 Do vậy, việc gia công chuẩn bị phôi là một việc làm rất cần thiết và không thể 
thiếu. Nó là những nguyên công mở đầu cho quá trình công nghệ gia công cơ (sản 
xuất đơn chiếc, loạt nhỏ). Thậm chí, đối với sản xuất có sản l−ợng lớn thì gia công 
Khoa Cơ khí - Tr−ờng Đại học Bách khoa 
56
 Giáo trình: Công nghệ chế tạo máy L−u đức bình 
chuẩn bị phôi đ−ợc tách hẳn ra khỏi quy trình công nghệ gia công cơ, khi đó có một 
bộ phận riêng đảm nhiệm việc chuẩn bị phôi với đầy đủ thiết bị riêng. 
 5.2.1- Làm sạch phôi 
 Hầu hết các loại phôi cần phải làm sạch, đặc biệt là phôi đúc hoặc rèn dập bởi 
vì làm nh− vậy sẽ giúp: 
 - Loại trừ lớp cát bị cháy bám trên bề mặt phôi đúc hoặc các vảy kim loại 
bị cháy trên bề mặt phôi rèn, phôi đúc. 
 - Loại trừ các rìa, mép của phôi rèn, dập hoặc các lớp kim loại h− hỏng trên 
bề mặt tr−ớc khigia công. 
 - Tạo nên các bề mặt sạch sẽ để gia công đ−ợc dễ dàng, đảm bảo vệ sinh. 
 Trong sản xuất nhỏ th−ờng dùng ph−ơng pháp thủ công bằng những dụng cụ 
đơn giản nh− chổi sắt, bàn chải sắt, giũa, búa... đạt năng suất thấp. 
 Trong sản xuất hàng loạt và hàng khối, ng−ời ta làm sạch nhờ các thiết bị 
chuyên dùng cơ khí hoá. Đối với những chi tiết nhỏ có thể cho vào một thùng quay, 
các chi tiết sẽ va đập vào nhau làm cho vết cát, bẩn, gỉ rơi ra. Hoặc dùng đá mài, ngọn 
lửa để loại trừ các vết bẩn, gỉ, chỗ kim loại bị h− hỏng, Ngoài ra, còn có thể làm sạch 
vật rèn trong hỗn hợp cát và n−ớc hoặc trong dung dịch axit. 
 5.2.2- Nắn thẳng phôi 
 Đối với phôi thanh, phôi cán cần phải nắn thẳng tr−ớc khi đ−a vào gia công; 
ngoài ra đối với các phôi dài không những phải nắn tr−ớc khi gia công cơ mà sau khi 
tiện (tr−ớc khi mài) cần phải nắn thẳng lại. Phôi sau khi nắn thẳng sẽ có l−ợng d− đều, 
giảm đ−ợc sai số gia công, đảm bảo phôi đẩy dễ, kẹp chặt tốt. 
 c Nắn bằng búa tay 
Đối với các chi tiết trụ ngắn, đ−ờng kính không lớn thì dùng mắt để ngắm, xem 
xét độ thẳng rồi dùng búa nắn trên đe. Đây là ph−ơng pháp thủ công nhất, không đòi 
hỏi thiết bị phức tạp nh−ng năng suất rất thấp, độ chính xác không cao và phụ thuộc 
vào kinh nghiệm, tay nghề của ng−ời thợ. 
 d Nắn ép 
Đối với chi tiết trụ ngắn, đ−ờng kính lớn thì dùng đồ gá trên thân máy tiện cũ 
hoặc dùng đồ gá trên máy ép. Ngoài ra, ng−ời ta còn dùng nắn ép trên hai khối V. 
Hình 5.1- Nắn thẳng trên hai mũi tâm.
 Trong 2 mũi tâm có một 
cố định, một điều chỉnh 
đ−ợc theo h−ớng chiều 
trục. Khi nắn ép, chi tiết và 
hai mũi tâm đều bị xê dịch 
xuống, sau khi nắn xong lò 
xo lại đẩy về vị trí ban đầu. 
Khoa Cơ khí - Tr−ờng Đại học Bách khoa 
57
 Giáo trình: Công nghệ chế tạo máy L−u đức bình 
Để nâng cao độ chính xác, dùng đồng hồ so để chỉ thị. 
 Nguồn sinh lực có thể dùng cơ cấu vít me-đai ốc, cơ cấu dầu ép hay khí nén. 
 e Nắn thẳng trên máy chuyên dùng 
 Đối với chi tiết trụ dài, đ−ờng kính lớn (25 ữ 150mm) thì việc nắn thẳng sẽ 
đ−ợc thực hiện trên máy nắn thẳng chuyên dùng. 
 Vành gỗ 
đựng bột mài 
làm nhẵn 
Hệ bánh khía 
truyền chuyển 
động tới thùng 
Hình 5.2- Máy nắn thẳng chuyên dùng.
 Máy nắn thẳng chuyên dùng gồm có thùng quay, trong thùng có những bộ con 
lăn có dạng hypecbôlôit tròn xoay đ−ợc đặt nghiêng một góc để sao cho đ−ờng sinh là 
đ−ờng thẳng. Những bộ con lăn này từng cặp một đ−ợc đặt chéo nhau, vừa quay theo 
thùng vừa quay quanh tâm của nó để làm nhiệm vụ nắn thẳng và dẫn phôi đi. 
 Phôi đ−ợc đặt vào giữa các bộ con lăn nhờ hai xe nhỏ hai đầu. Khoảng cách 
giữa hai con lăn có thể điều chỉnh đ−ợc để phù hợp với các loại đ−ờng kính khác 
nhau. 
 Năng suất của máy nắn thẳng chuyên dùng rất cao, nh−ng do kích th−ớc cồng 
kềnh nên chỉ dùng trong sản xuất hàng loạt lớn và hàng khối. 
 f Nắn thẳng trên máy cán ren 
 Đối với phôi có kích th−ớc ngắn thì có thể nắn thẳng trên máy cán ren phẳng nếu 
thay bàn cán ren bằng bàn phẳng. 
 Ph−ơng pháp này có thể nắn đ−ợc 
những đoạn ngắn, độ chính xác đạt từ 0,05 ữ 
0,15 àm với mỗi mm đ−ờng kính trên chiều 
dài 1m. Hình 5.3- Sơ đồ nắn thẳng 
trên máy cán ren. Ph−ơng pháp này có năng suất rất cao. 
 5.2.3- Gia công phá 
 Mục đích của gia công phá là bóc đi lớp vỏ ngoài của các loại phôi có bề mặt 
quá xấu (rỗ, dính cát, biến cứng...) và có sai lệch quá lớn, phát hiện các khuyết tật. 
 Máy dùng để gia công phá cần có công suất lớn, độ cứng vững cao để đạt năng 
suất cao, còn độ chính xác thì không cần cao lắm. 
 Khi sản l−ợng nhỏ, việc gia công phá có thể tách riêng để gia công trên một vài 
máy cũ trong phân x−ởng cơ khí. 
Khoa Cơ khí - Tr−ờng Đại học Bách khoa 
58
 Giáo trình: Công nghệ chế tạo máy L−u đức bình 
 Khi sản l−ợng lớn, việc gia công phá đ−ợc thực hiện trên các máy chuyên dùng 
đặt ở phân x−ởng gia công chuẩn bị phôi. 
 5.2.4- Cắt đứt phôi 
 Cắt đứt phôi th−ờng dùng với các loại phôi thanh, phôi cán cần cắt đứt thành 
từng đoạn t−ơng ứng theo chiều dài trục hoặc cắt các đậu ngót, đậu rót của các phôi 
đúc. Khi chọn ph−ơng pháp cắt đứt phôi phải xét đến một số yếu tố sau đây: 
 - Độ chính xác cắt đứt nh− độ chính xác chiều dài phôi, độ phẳng và độ 
thẳng góc của mặt cắt với đ−ờng tâm của phôi. 
 - Bề rộng miệng cắt lớn hay bé có liên quan đến chi phí vật liệu nhiều hay 
ít, đặc biệt là đối với những kim loại quý. 
 - Năng suất cắt. 
 Tùy theo loại phôi, sản l−ợng và điều kiện về cơ sở vật chất kỹ thuật của nơi 
sản xuất mà chọn ph−ơng pháp cắt sao cho đảm bảo năng suất cao, đạt đ−ợc các yêu 
cầu kỹ thuật của phôi và tiết kiệm nguyên vật liệu, giảm chi phí chế tạo. 
 c Cắt đứt bằng c−a tay 
 Cắt đứt phôi bằng c−a tay có năng suất thấp, tốn nhiều công sức, miệng c−a 
khó thẳng, nh−ng có thể tiết kiệm đ−ợc vật liệu vì miệng c−a hẹp, thiết bị đơn giản. 
 Có thể cắt đ−ợc các loại phôi thép cán, đặc ống, thép hình nhỏ... 
 d Cắt đứt trên máy c−a cần 
 Máy c−a cần có kết cấu đơn giản, dễ sử dụng, miệng c−a t−ơng đối hẹp, so với 
c−a tay thì năng suất hơn nhiều, giảm c−ờng độ lao động của công nhân. Tuy nhiên, 
khi so với các ph−ơng pháp c−a khác thì nó lại không năng suất bằng vì có hành trình 
chạy không của l−ỡi c−a. 
 Có thể cắt đ−ợc các loại phôi thép cán, đặc ống, thép hình nhỏ..., th−ờng dùng 
trong các xí nghiệp quy mô nhỏ vì vốn đầu t− ít, dễ sử dụng, chiếm diện tích nhỏ. 
 e Cắt đứt bằng c−a đĩa 
 Khi cắt đứt bằng dao c−a đĩa có thể có năng suất cao, chất l−ợng mặt cắt tốt 
song miệng cắt rộng. 
 Loại c−a đĩa này có thể cắt đứt đ−ợc phôi thép tròn, phôi định hình. Đối với 
phôi có kích th−ớc nhỏ có thể gá để cắt một lần nhiều phôi. 
 f Cắt đứt bằng bánh mài 
 Cắt đứt bằng ph−ơng pháp này có thể đạt độ chính xác cao, chất l−ợng mặt cắt 
cao, sau khi cắt không cần gia công lại. Nếu so với c−a đĩa thì năng suất không bằng 
nh−ng chất l−ợng mặt cắt lại tốt hơn và tiết kiệm đ−ợc vật liệu vì miệng cắt nhỏ. 
 Ph−ơng pháp này có thể cắt đ−ợc phôi tròn nhỏ, định hình nhỏ, đặc biệt là các 
thép cứng, thép đã tôi... 
Khoa Cơ khí - Tr−ờng Đại học Bách khoa 
59
 Giáo trình: Công nghệ chế tạo máy L−u đức bình 
 g Cắt đứt bằng bánh ma sát 
 Dụng cụ cắt là một đĩa phẳng có chiều dày khoảng 1,5 ữ 3 mm, đ−ờng kính 
khoảng 300 ữ 1500 mm. Mặt tròn của đĩa có khía, khi quay nó tiếp xúc với phôi, phát 
ra nhiệt l−ợng lớn làm cho kim loại bị nóng chảy và bị cắt đứt, trong khi đó đĩa đ−ợc 
làm nguội bằng cách ngâm trong n−ớc hoặc t−ới dung dịch làm nguội liên tục (nh−ng 
không t−ới vào vị trí cắt), do vậy, có thể cắt đ−ợc phôi cứng hơn dụng cụ cắt. 
 Ph−ơng pháp này có năng suất khá cao, không cần l−ỡi c−a đắt tiền nên giá 
thành thấp, tuy nhiên, độ chính xác thấp, gây ồn và không an toàn. 
 h Cắt đứt trên máy tiện 
 Việc cắt đứt trên máy tiện có thuận lợi là có thể thực hiện chung trên một lần 
gá với các b−ớc công nghệ khác nh− gia công lỗ tâm, tiện ngoài... 
 Cắt đứt trên máy tiện cắt đ−ợc phôi tròn, đ−ờng kính có thể cắt lên đến 3200 
mm (đối với máy tiện rơvônve lớn). 
 i Cắt đứt trên máy chuyên dùng 
 Các loại phôi thanh, phôi tấm có thể đ−ợc cắt đứt trên máy cắt chuyên dùng 
nh− máy cắt tấm, máy cắt đột... 
Ph−ơng pháp này có năng suất rất cao, nh−ng miệng cắt không chính xác. 
 j Cắt đứt bằng ngọn lửa O2 - C2H2
 Ph−ơng pháp này có thể cắt đ−ợc nhiều phôi có hình dáng khác nhau nh− tròn, 
thanh, tấm, định hình, tạo đ−ợc chi tiết định hình từ việc cắt thép tấm... 
 Ph−ơng pháp này có năng suất rất cao, thuận lợi, tiện dụng ở mọi nơi, nh−ng 
nh−ợc điểm chính của nó là chất l−ợng mặt cắt thấp, độ chính xác không cao, hay bị 
cong vênh... 
 k Cắt đứt bằng điện cực 
 Ph−ơng pháp này chỉ sử dụng khi cắt các phôi làm bằng vật liệu có độ cứng 
cao và các hợp kim cứng. 
 l Cắt đứt bằng tia Laser 
 Ph−ơng pháp này là một thành tựu mới của thế giới, nó có thể cắt các phôi có 
chiều dày nhỏ, đặc biệt là vật liệu cứng và dòn nh− kim c−ơng, thuỷ tinh, sứ... 
Ph−ơng pháp này có độ chính xác cao, rãnh cắt nhỏ, đẹp, năng suất rất cao... 
 5.2.5- Gia công lỗ tâm 
 Lỗ tâm là loại chuẩn tinh phụ thống nhất, dùng để định vị chi tiết dạng trục 
trong nhiều lần gá hoặc nhiều nguyên công khác nhau. Nó không những làm chuẩn 
trong quá trình gia công mà còn dùng cả trong quá trình kiểm tra và sửa chữa sau này. 
 Lỗ tâm có nhiều loại, nh−ng th−ờng dùng các loại sau đây: 
Khoa Cơ khí - Tr−ờng Đại học Bách khoa 
60
 Giáo trình: Công nghệ chế tạo máy L−u đức bình 
60
0
D
12
00
60
0
D
d 
L 
l 
60
0
D
d12
00
L
l
Hình 5.3- Các loại lỗ tâm.
b)a) 
c) 
 Kiểu (a) là kiểu đơn giản nhất, góc côn của mặt tỳ th−ờng là 600, chỉ trong 
tr−ờng hợp chi tiết lớn mới dùng loại có góc côn lớn hơn (750 hoặc 900). Lỗ có đ−ờng 
kính d để cho đầu mũi tâm thoát, còn phần côn của mũi tâm tỳ sát vào lỗ côn. 
 Kiểu (b) có thêm phần côn vát 1200 để bảo vệ lỗ tâm khỏi bị sứt ở mép ngoài, 
đồng thời còn có thể cho phép gia công suốt cả mặt đầu của trục. 
 Kiểu (c) còn có thêm phần ren ở lỗ tâm để khi sử dụng xong lỗ tâm, dùng một 
nút có ren vặn vào đó nhằm bảo vệ lỗ tâm không bị h− hỏng. 
 Hai loại (b) và (c) áp dụng trong những tr−ờng hợp mà lỗ tâm đ−ợc dùng trong 
thời gian dài. 
 Lỗ tâm có yêu cầu kỹ thuật khi gia công khá cao: 
 - Lỗ tâm phải là mặt tựa vững chắc của chi tiết, diện tích tiếp xúc phải đủ, 
góc côn phải chính xác, độ sâu lỗ tâm phải đảm bảo. 
 - Lỗ tâm phải nhẵn bóng (phần côn 600) để giảm ma sát, chống mòn và 
giảm bớt biến dạng tiếp xúc, tăng c−ờng độ cứng vững. 
 - Hai lỗ tâm phải nằm trên một đ−ờng tâm để tránh tình trạng mũi tâm tiếp 
xúc không đều nên chóng mòn và làm cho mặt trụ sẽ gia công không thẳng góc với 
mặt đầu. 
 Trong sản xuất nhỏ, ng−ời ta có thể gia công lỗ tâm trên các máy vạn năng nh− 
máy tiện, máy khoan; bằng cách dùng mũi khoan nhỏ khoan tr−ớc phần trụ, sau đó 
dùng mũi khoan lớn khoét thêm phần côn (nếu không có mũi khoan tâm). 
L
L1 
1180
d 
600
Hình 5.4- Mũi khoan tâm.
Khoa Cơ khí - Tr−ờng Đại học Bách khoa 
61
 Giáo trình: Công nghệ chế tạo máy L−u đức bình 
Trong sản xuất hàng loạt và hàng khối, việc gia công lỗ tâm đ−ợc thực hiện 
trên máy chuyên dùng, chi tiết đ−ợc gá đặt trên hai khối V tự định tâm, khi gia công 
tiến hành theo hai b−ớc: thứ nhất phay hai mặt đầu trục đồng thời bằng hai dao phay 
mặt đầu; b−ớc thứ hai tiến hành gia công cùng lúc hai lỗ tâm bằng mũi khoan tâm 
chuyên dùng. 
Hình 5.5- Gia công lỗ tâm trên máy chuyên dùng.
 Trong quá trình công nghệ, nếu chi tiết đã gia công nhiệt luyện thì chắc chắn 
lỗ tâm sẽ có sai số dù cho lỗ tâm có đ−ợc gia công bằng cách nào đi nữa. Lúc đó, nếu 
muốn sử dụng tiếp lỗ tâm thì phải sửa lại lỗ tâm để đảm bảo đúng hình dạng và các 
yêu cầu khác. Muốn sửa lại lỗ tâm phải dùng đá mài hình côn có góc côn bằng 600 
hoặc nghiền bằng bột mài. 
Khoa Cơ khí - Tr−ờng Đại học Bách khoa 
62