Thờ cúng quan công trong các tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ

120 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 11 - 2014 
NGUYỄN THANH PHONG* 
THỜ CÚNG QUAN CÔNG 
TRONG CÁC TÔN GIÁO NỘI SINH Ở NAM BỘ 
Tóm tắt: Các tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ thời cận hiện đại như Bửu 
Sơn Kỳ Hương, Tứ Ân Hiếu Nghĩa, Cao Đài, Phật giáo Hòa Hảo, 
đã tiếp thu hình thức thờ cúng Quan Công ở những mức độ khác 
nhau. Các tôn giáo này đều xem Quan Công là vị thần phù hộ cho 
nhân dân. Bài viết tập trung làm rõ những biểu hiện và đặc điểm của 
thờ cúng Quan Công trong đạo Tứ Ân Hiếu Nghĩa và đạo Cao Đài, 
bước đầu so sánh với thờ cúng Quan Công của người Hoa từ 
Trung Quốc đưa sang thời kỳ đầu, từ đó chỉ ra những điểm đặc sắc 
trong thờ cúng Quan Công của các tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ. 
Từ khóa: Tôn giáo nội sinh, thờ cúng Quan Công, Tứ Ân Hiếu 
Nghĩa, Cao Đài. 
1. Đặt vấn đề 
Quan Công (Quan Vũ, Quan Vân Trường, Quan Thánh Đế Quân) là 
một trong những vị thần có sự ảnh hưởng rộng rãi nhất trong tôn giáo của 
người Hoa trên thế giới. Cùng với bước chân di cư của người Hoa ra hải 
ngoại, thờ cúng Quan Công được truyền bá đến nhiều quốc gia và vùng 
lãnh thổ, dung hợp với các tôn giáo bản địa tạo nên nhiều biến thể của 
loại hình thờ cúng này. Mặc dù vậy, thờ cúng Quan Công ở các địa 
phương, các thời đại và các tôn giáo có những quy luật hình thành và 
phát triển khá tương đồng. Điều này do bản chất của loại hình thờ cúng 
Quan Công quyết định. 
Quan Công là một nhân vật có thật trong lịch sử Trung Quốc. Thái độ 
trung thành đối với nhà vua, nghĩa khí trong giao tiếp với mọi người, 
dũng mãnh khi đối mặt với kẻ thù khiến cho ông được nhiều người kính 
phục và ca ngợi. Ông trở thành biểu tượng của trung quân, nghĩa dũng 
trong con mắt của quần chúng. Thành tích trừ gian diệt ác, góp sức xây 
dựng quốc gia, xả thân báo đền ơn vua của Quan Công càng khiến nhân 
*
 ThS., Trường Đại học An Giang. 
Nguyễn Thanh Phong. Thờ cúng Quan Công... 121 
dân kính ngưỡng ông. Vì những phẩm chất và công lao đó, hình tượng 
của Quan Công được các bậc đế vương Trung Hoa đời sau lợi dụng và ca 
ngợi như là một mẫu mực của bề tôi, dễ dàng được các tôn giáo tôn xưng 
như một biểu tượng làm người. Từ đó, ông được thần thánh hóa, luôn 
chiếm giữ một trong những vị trí quan trọng trong hệ thống thần linh các 
tôn giáo ở Trung Hoa. 
Phẩm chất trung nghĩa của Quan Công phù hợp với nhu cầu củng cố 
quyền lực của các bậc đế vương, lại phù hợp với mục đích khôi phục luân 
lý đạo đức vua tôi, nên ông được các bậc đế vương Trung Hoa đề cao và 
sắc phong. Cuối thời Hán, Tào Tháo cảm phục khí phách nghĩa dũng của 
Quan Công, nên cho xây dựng miếu thờ ông ngay tại quê hương mình. 
Trước thời Tùy Đường, Quan Công chỉ được thờ phụng trong phạm vi 
thành Kinh Châu với tư cách một mãnh tướng tử nạn, được dân chúng 
xếp ngang hàng với cô hồn dã quỷ. Từ thời Tùy Đường trở về sau, thờ 
cúng Quan Công được truyền bá rộng rãi hơn, dân chúng tự giác cúng tế, 
xem ông là võ thần luôn phù hộ diệt trừ ma quỷ quấy nhiễu. Đến thời nhà 
Tống, với mục đích tăng cường sức mạnh của chế độ phong kiến tập 
quyền trung ương, đẩy mạnh chấn hưng Nho giáo, phẩm chất trung nghĩa 
của Quan Công được những người nắm giữ quyền lực ca ngợi, ban sắc 
phong và lệnh cho các nơi dựng miếu thờ tự. Vì vậy, vị trí của Quan 
Công trong đời sống tâm linh của quần chúng không ngừng được nâng 
cao. Danh xưng Quan Thánh Đế Quân mà triều đình sắc phong đưa Quan 
Công lên vị trí ngang hàng với bậc đế vương và hai vị tiên sư của Nho 
giáo là Khổng Tử và Mạnh Tử. Ngoài Nho giáo, Phật giáo và Đạo giáo ở 
Trung Hoa cũng tiếp thu sâu sắc hình thức thờ cúng Quan Công. Từ đó, 
Quan Công được hai tôn giáo này ca ngợi trong vai trò khuyến thiện 
trừng ác. Thời kỳ Minh Thanh, các tôn giáo liên tiếp nổi lên như nấm sau 
mưa trong dân chúng, kết hợp với phong khí dung hợp Tam giáo cửu lưu 
đưa Quan Công lên vị trí thần linh cao quý thực hiện chức năng quan 
trọng là bảo vệ đất nước, phù trợ ngôi vua và vỗ an muôn dân1. 
Các tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ nước ta thời cận hiện đại hình thành 
trong hoàn cảnh thế cuộc đầy biến động, vận dụng nghi thức hành đạo 
mang màu sắc truyền thống như cầu cơ, sấm vĩ, tiên tri, bái sám, thần 
thông, mật luyện; tiếp thu và dung hòa giáo lý và thần linh phong phú của 
Tam giáo; sử dụng bùa chú để trị bệnh, chiêm bói cát hung, thuật tướng số 
để vỗ an lòng dân,... đã thu hút được sự quan tâm và gia nhập của nhiều 
122 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 11 - 2014 
tầng lớp dân chúng trong xã hội. Các tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương, Tứ Ân 
Hiếu Nghĩa, Cao Đài, Phật giáo Hòa Hảo, đã xây dựng mạt thế luận như 
Long Hoa tam hội, Tam kỳ mạt kiếp, đề cao chuẩn mực hành đạo như giáo 
hóa đạo đức, ăn chay mến vật, tu luyện thân tâm, nên nhanh chóng được 
giới bình dân hoan nghênh đón nhận. Thờ cúng Quan Công biểu hiện rõ 
trong các tôn giáo nội sinh kể trên. Điều này phản ánh khá toàn diện sự tôn 
sùng ngưỡng vọng của cư dân Nam Bộ đối với vị thần này. 
2. Thờ cúng Quan Công trong đời sống tôn giáo Việt Nam 
2.1. Quá trình truyền bá hình thức thờ cúng Quan Công vào Việt Nam 
Do núi sông liền kề, nên trải qua các đời Tần, Hán, Tùy, Đường, 
Tống, Nguyên, di dân Trung Quốc theo hai đường thủy bộ vào Việt 
Nam2. Đến vùng đất mới, đại bộ phận di dân Trung Quốc gồm dân tị nạn, 
thương nhân,... đều có thể điều hòa các thử thách phát sinh để dung hợp 
vào xã hội bản địa. Ngoài việc gặp phải trở ngại khó tránh khỏi về ngôn 
ngữ và chủng tộc, những nét văn hóa tôn giáo và kỹ thuật sản xuất của di 
dân Trung Quốc, ở một mức độ nào đó, nhận được sự tiếp thu và hoan 
nghênh của dân bản địa3. Thờ cúng Quan Công theo di dân Trung Quốc 
truyền đến Việt Nam. Quan Công dần chiếm một địa vị nhất định trong 
đời sống tâm linh của quần chúng nước ta. Thế nhưng, không giống với 
các hình thức thờ cúng Ma Tổ và thần Tài, thờ cúng Quan Công từ trước 
thời Minh Thanh đã tồn tại ở Việt Nam4. Do đó, hình ảnh Quan Công 
trước và sau thời Minh Thanh trong lòng quần chúng nước ta có sự khác 
biệt rất lớn về phạm vi lưu truyền, đối tượng thờ phụng, phương thức thờ 
cúng, v.v 
Trước thời Minh Thanh, lãnh thổ Việt Nam bao gồm vùng Bắc Bộ và 
Bắc Trung Bộ ngày nay, thờ cúng Quan Công được truyền sang, vì vậy 
cũng giới hạn trong khu vực này. Vương quốc Champa và vương quốc 
Phù Nam ở Nam Trung Bộ và Nam Bộ chủ yếu tiếp thu ảnh hưởng của 
Bà La Môn giáo và Phật giáo Nam truyền. Thời kỳ này, thờ cúng Quan 
Công ở Việt Nam về đại thể tương đồng với hình thức thờ cúng này giai 
đoạn trước thời Minh Thanh. Vì tiếp nhận kinh điển bằng chữ Hán từ 
Trung Quốc truyền sang, nên Phật giáo Đại thừa ở Việt Nam tôn xưng 
Quan Công là Hộ Pháp Già Lam. Chùa chiền các nơi đa phần đặt tượng 
thờ Quan Công, xem ông như các vị hộ pháp có trong Phật giáo như: Vi 
Đà Tôn Thiên, Long Thần, v.v Từ thời Tống về sau, Đạo giáo ở Trung 
Quốc dung nạp thêm Quan Công vào hệ thống thần linh và tôn xưng là 
Nguyễn Thanh Phong. Thờ cúng Quan Công... 123 
Hộ Pháp Thiên Thần, thậm chí còn phong thần hiệu Tam Giới Phục Ma 
Đại Đế. Quan Công thi triển đủ thứ phép thuật theo nghi thức thần bí của 
Đạo giáo như bùa chú, bói toán, cầu đảo nên càng lưu truyền rộng rãi 
trong dân chúng. Ngoài ra, Đạo giáo còn còn mượn danh Quan Công để 
tuyên truyền một loạt kinh sách khuyến thiện như Quan Công giác thế 
chân kinh, Văn Đế hiếu kinh, Quan Thánh Đế Quân giới dâm kinh, Quan 
Thánh Đế Minh thánh kinh, Giới sĩ tử văn, Tam giới phục ma Quan 
Thánh Đế Quân trung hiếu tiết nghĩa chân kinh Đa số kinh sách này 
mượn danh thần đạo thiết giáo, lấy việc giáo hóa luân lý phong kiến làm 
tông chỉ, khuyến dụ mọi người hành thiện trừ ác. Có thể nói, thờ cúng 
Quan Công trong Tam giáo ở Trung Quốc đều truyền đến Miền Bắc nước 
ta, dân chúng các nơi lập miếu thờ phụng vị thần này. 
Sau thời Minh Thanh, trải qua hơn 300 năm liên tục di cư, đoàn thể 
người Hoa sinh sống ở nhiều địa bàn khác nhau trên lãnh thổ nước ta. 
Trong đó, nơi quần tụ nhiều người Hoa nhất là khu vực Nam Bộ, bao gồm 
Biên Hòa, Gia Định, Mỹ Tho do Trần Thượng Xuyên và Dương Ngạn 
Địch dẫn đầu, vùng đất Hà Tiên do gia tộc họ Mạc chuyển sang. Hiện 
tượng này có thể quy về mấy nguyên nhân cơ bản sau: Một là, vị trí của 
Nam Bộ cách Trung Quốc khá xa, đủ để tránh được sự truy kích của triều 
nhà Thanh, quá trình tị nạn nhờ đó được an toàn. Hai là, lực lượng chấp 
chính ở Việt Nam đương thời là các chúa Nguyễn chủ trương sử dụng di 
dân làm một trong những lực lượng tiên phong mở mang vùng đất mới, 
đương nhiên sự nghiệp đó có sự góp sức của cư dân bản địa. Ba là, khu 
vực Nam Bộ yên ổn, sản vật phong phú, đồng bằng phì nhiêu, cửa biển nối 
tiếp, thuận lợi cho trồng trọt cày cấy và thông thương với nước ngoài. 
Lúc mới đặt chân đến vùng đất mới, di dân Trung Quốc đã mang 
những thiết chế xã hội và văn hóa tôn giáo quen thuộc trước đây của 
mình để xây dựng cuộc sống, đặc biệt là thờ cúng tổ tiên và thần linh 
truyền thống như Ma Tổ, Ngọc Hoàng, Quan Đế, Bảo Sinh, Tề Thiên Đại 
Thánh, Phúc Đức Chính Thần, Bắc Đế, Thiên Hậu, Quảng Trạch Tôn 
Vương, Thần Tài, Thổ Địa, Táo Quân Người Hoa tiếp tục phát huy 
những chức năng xã hội như cứu tế người có hoàn cảnh khó khăn vốn có 
truyền thống trong các tôn giáo trước đây. 
Sự truyền bá hình thức thờ cúng Quan Công ở Việt Nam liên quan 
mật thiết đến vai trò các hội kín phản Thanh phục Minh bị triều đình nhà 
Thanh truy kích. Thiên Địa Hội, Quân Cờ Đỏ, Thái Bình Thiên Quốc 
124 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 11 - 2014 
đều phụng thờ Quan Công. Nguyên nhân của hiện tương này do: 1/ Quan 
Công có nhiều phẩm chất đạo đức tốt đẹp mà các nhóm người này 
ngưỡng mộ: trung, dũng, lễ, nghĩa, tín, trực, liêm, chính. 2/ Ba tôn giáo 
lớn ở Châu Á là Nho giáo, Phật giáo và Đạo giáo đều xem Quan Công là 
vị thần đáng sùng kính: Nho giáo tôn xưng ông làm Văn Hoành Thánh 
Đế, Đạo giáo tôn xưng ông là Hiệp Thiên Đại Đế, còn Phật giáo tôn xưng 
ông là Hộ Pháp Già Lam, nên việc dùng hình ảnh Quan Công sẽ giúp quy 
tụ được nhiều anh hùng nghĩa sĩ hơn. 3/ Quan Công còn phù hộ giới kinh 
doanh, vì ông từng buôn bán đậu phụ và vải vóc mưu sinh, hơn nữa ông 
có phẩm chất tín nghĩa mà giới thương nghiệp cần có, luôn hộ mạng cho 
các thương thuyền làm ăn xa nay đây mai đó. 4/ Quan Công vinh dự 
được các hoàng đế Trung Quốc gia phong nhiều tước vị: Trung Huệ 
Công, Nghĩa Dũng, Tráng Mâu Nghĩa Dũng Võ An Vương, Anh Tế 
Vương, Trung Nghĩa Chi Thần, Hiển Linh Anh Dũng Võ An Anh Tề 
Vương, Hán Tiền Tướng Quân Thọ Đình Hầu, Tam Giới Phục Ma Đại 
Đế, Thần Uy Chấn Viễn Thiên Tôn, Quan Thánh Đế Quân, Trung Nghĩa 
Thần Võ Quan Thánh Đại Đế, Hiệp Thiên Phục Ma Đại Đế, v.v 
Mô phỏng tôn chỉ hành sự của các hội kín Trung Quốc, các nhân sĩ 
yêu nước Việt Nam cũng thành lập nhiều hội kín để hưởng ứng lời hiệu 
triệu của phong trào Cần Vương đánh đuổi thực dân Pháp. Ở thời điểm 
đó, ý thức hệ mà họ lựa chọn không ngoài ý thức hệ phong kiến, cụ thể là 
tư tưởng Tam giáo. Trong đó, phẩm chất nghĩa dũng của Quan Công phù 
hợp nhất đối với nhu cầu tinh thần của nghĩa quân. Cho nên, thờ cúng 
Quan Công được đề cao sẽ dễ dàng quần tụ, cố kết được các nhân sĩ yêu 
nước có chung lý tưởng. 
Trong quá trình truyền bá loại hình thờ cúng Quan Công, các sáng tác 
văn học và biểu diễn nghệ thuật giữ vai trò cực kỳ quan trọng. Các nhân 
sĩ Trung Quốc đã mang đến Việt Nam nhiều tác phẩm văn học thời Minh 
Thanh, trong đó bộ tiểu thuyết Tam Quốc diễn nghĩa của La Quán Trung 
đã góp phần rất lớn trong việc mở rộng ảnh hưởng của thờ cúng Quan 
Công. Trong hoàn cảnh đời sống cực khổ, những câu chuyện trong tác 
phẩm Tam Quốc diễn nghĩa là một hình thức giải trí hiếm hoi của người 
Nam Bộ. Hình tượng Quan Công theo đó thâm nhập vào tâm tưởng của 
người dân, cộng với sự phổ biến của thờ cúng Quan Công của người Hoa, 
khiến cho người dân bản địa từ chỗ có thiện cảm tiến tới ngưỡng mộ, 
sùng bái Quan Công. Ngoài ra, nghệ thuật hát bội của di dân Trung Quốc 
Nguyễn Thanh Phong. Thờ cúng Quan Công... 125 
cũng được người bản địa tiếp thu. Nhiều cốt truyện ca ngợi tài đức Quan 
Công được phổ biến, khiến cho mức độ lan truyền hình tượng vị thần này 
càng thêm mạnh mẽ. 
2.2. Biểu hiện thờ cúng Quan Công trong đời sống tôn giáo Việt Nam 
Di cư đến Nam Bộ, người Hoa xây dựng nhiều miếu thờ Quan Công vừa 
đáp ứng nhu cầu tâm linh, vừa thể hiện sự hoài niệm quê hương và ý thức 
bảo tồn truyền thống văn hóa tổ tiên. Nhà riêng của người Hoa thường thờ 
Quan Công chung với các vị thần khác như Phật Thích Ca, Bồ tát Quán 
Thế Âm, Cửu Thiên Huyền Nữ, Thiên Hậu, v.v Trong chùa của người 
Hoa, Quan Công được thờ phụng với vai trò là Hộ Pháp Già Lam. 
Đương nhiên, thờ cúng Quan Công không tồn tại độc lập, mà luôn kết 
hợp chặt chẽ với Tam giáo, thờ cúng vật linh và tổ tiên của người Nam Bộ. 
Về mặt tư tưởng, thờ cúng Quan Công không thoát ly khỏi quan niệm linh 
hồn bất tử, nhân quả báo ứng, phù thiện trừ ác, luân hồi chuyển thế của 
tôn giáo truyền thống. Thờ cúng Quan Công dựa vào nền tảng tư tưởng 
vững chắc nêu trên để phát huy hết tác dụng, khiến cho hầu hết tín đồ các 
tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ đều tin tưởng sâu sắc rằng, đây là vị thần cố 
hữu trong tôn giáo họ, chứ không phải là vị thần mới được dung nạp. 
Nhiều người Việt Nam tin rằng, Quan Công là vị thần bảo mạng của 
đàn ông, giống như Cửu Thiên Huyền Nữ là vị thần bảo mạng của đàn 
bà. Trong dân gian lưu truyền khá nhiều câu chuyện kỳ lạ liên quan đến 
việc Quan Công bảo mạng cho đàn ông. Chẳng hạn chuyện một người 
đàn ông nào đó vào quán uống rượu ăn thịt chó, sau khi uống say đi về bị 
thần bảo mạng Quan Công thờ trong nhà trừng phạt, làm cho toàn bộ 
thức ăn bị ói ra, phát bệnh nhiều ngày không dậy nổi. Hay chuyện một 
người kia đi ăn trộm tài sản nhà người khác, về đến nơi thì nhà mình bị 
hỏa hoạn thành tro, chỉ còn sót lại hình ảnh Quan Công được thờ trong 
nhà, v.v Những câu chuyện này rõ ràng mang mục đích khuyến thiện 
trừng ác, tuyên dương cho chức năng của Quan Công, đồng thời chứng 
minh hình tượng vị thần này phổ biến rộng rãi trong đời sống tôn giáo 
của nhân dân. 
Về sau, có người còn cho rằng, hình ảnh Quan Công cầm thanh long 
đao, qua năm ải chém sáu tướng, là một ẩn dụ trong việc hàng phục tâm 
phàm trong tu hành theo Phật giáo Thiền tông. Thanh long đao tượng 
trưng cho cây dao trí tuệ của người tu Thiền, năm cửa ải tượng trưng cho 
năm giác quan của cơ thể, sáu tướng tượng trưng cho lục tặc. Theo cách 
126 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 11 - 2014 
giải thích đó, người tu Thiền phải biết lấy sức mạnh của trí tuệ làm vũ khí 
sắc bén để cắt đứt mọi chướng ngại do năm giác quan vật chất của cơ thể 
con người mang lại, nhờ đó tiêu trừ lục dục (tiền tài, danh vọng, lợi lộc, 
sắc tình, ăn uống, ngủ nghỉ) của bản thân5. 
Các hội kín mưu đồ phản Thanh phục Minh dưới thời nhà Thanh ở 
Trung Quốc và dư ba của chúng truyền đến các nước lân cận, trong đó có 
Việt Nam, đa phần ngưỡng mộ Quan Công, xem đó là nghi thức thờ cúng 
thường nhật của cộng đồng mình. Chẳng hạn, tổ chức Thiên Địa Hội tiế ... hân, gia đình và thế hệ 
mai sau; phải phụng dưỡng cha mẹ, nhất là khi cha mẹ già yếu ốm đau; 
phải làm cho cha mẹ vui lòng; mọi hoạt động giao tế của con người đều 
phải lấy nghĩa làm trọng)8. Vì đề cao luân lý Nho giáo, Tứ Ân Hiếu 
Nghĩa đã lựa chọn Quan Công làm vị thần chủ đạo để thu phục lòng 
người và quần tụ anh hùng nghĩa sĩ các nơi về đầu quân cứu nước9. Đặc 
điểm này gần giống như các tôn giáo nhằm phản Thanh phục Minh của 
Trung Quốc. 
Nhấn mạnh tinh thần nhập thế, Tứ Ân Hiếu Nghĩa yêu cầu tín đồ trong 
cuộc sống hằng ngày phải tuân theo Thập nhị lệ sự: nhất kính thiên địa, 
nhị lễ thần minh, tam phụng tổ tiên, tứ hiếu song thân, ngũ thủ vương 
pháp, lục trọng sư trưởng, thất ái huynh đệ, bát tín bằng hữu, cửu mục 
tông tộc, thập hòa hương lân, thập nhất biệt phu phụ, thập nhị giáo tử 
tôn10. Những giáo huấn này có tác dụng điều chỉnh hành vi làm người, 
thực chất là sự cụ thể hóa và bổ sung đạo đức Nho giáo, cũng là nền tảng 
để học Phật tu nhân của tín đồ. 
Nguyễn Thanh Phong. Thờ cúng Quan Công... 129 
Giáo lý Tứ Ân Hiếu Nghĩa dung hợp tư tưởng Tam giáo, trong đó 
quan niệm tu nhân chủ yếu dựa theo tư tưởng Nho giáo, quan niệm học 
Phật dựa trên sự kết hợp của ba thành tố tư tưởng Thiền tông, Tịnh Độ 
tông và Mật tông của Phật giáo, sử dụng phép luyện nội đan và các loại 
bùa chú pháp thuật thần bí của Đạo giáo. Điều đó khiến cho giáo lý của 
Tứ Ân Hiếu Nghĩa khá phức tạp, phản ánh rõ rệt sự dung hợp giữa các 
loại hình thờ cúng truyền thống và hai khuynh hướng tôn giáo nhập thế 
và xuất thế. 
Kinh điển của Tứ Ân Hiếu Nghĩa có 36 quyển, chia làm hai bộ là 
Pháp bửu trường sanh (24 quyển) và Kinh siêu độ (12 quyển), cùng với 5 
quyển Giáo luật và Giáo lễ. Bộ Pháp bửu trường sanh do Ngô Lợi và 
Phật Lò viết 19 quyển, ngoài ra lấy từ kinh Phật giáo 5 quyển; nội dung 
phong phú, gồm: Bà La Ni kinh, Linh Sơn hội thượng kinh, Phổ độ kinh, 
Siêu thăng kinh, Thiên địa kim cang kinh, Âm chất kinh, Hoàn sanh kinh, 
Hoàn hồn kinh, Phổ độ Bàn Đào kinh, Siêu thăng Bàn Đào kinh, Thiên 
địa kinh, Phật thuyết tiêu tai kinh, Ngũ Hồ bát nhã kinh, Ngũ Nhạc bát 
nhã kinh, Ngũ Công bát nhã kinh, Tam giáo hợp luận kinh Trong số 
đó, một bộ kinh liên quan đến thờ cúng Quan Công là Đào viên kinh. Bộ 
kinh này tiếp thu từ kinh văn Trung Quốc, chủ yếu được sử dụng ở chùa 
miếu hay nhà riêng của tín đồ Tứ Ân Hiếu Nghĩa trong nghi thức cầu siêu 
hay cầu an11. 
Chùa miếu của Tứ Ân Hiếu Nghĩa phụng thờ nhiều vị thần, bao gồm 
các vị thần có sẵn trong Tam giáo, cùng với khá nhiều vị thần mới lạ của 
tôn giáo này, trong đó vị thần phổ biến nhất và quen thuộc nhất vẫn là 
Quan Công. Việc thờ cúng thần linh tại gia của tín đồ Tứ Ân Hiếu Nghĩa 
dựa theo giáo luật của tôn giáo này: ngoài sân có hai bàn thờ Thiên La và 
Thiên Đế, trước cửa nhà có bàn thờ Thổ Trạch Long Thần, trong nhà có 
bàn thờ Hội Đồng Thượng Phật, Đức Bổn Sư, Tam Giáo Hỏa Lầu, Cửu 
Phẩm Liên Hoa, Cửu Huyền Thất Tổ, v.v Trong đó, bàn thờ Hội Đồng 
Thượng Phật được đặt chính giữa gian nhà, lấy hình ảnh Quan Công làm 
đại diện, sau lưng ông có Quan Bình và Châu Xương đứng hầu, phía trên 
có hai chữ lớn Chính Khí. Hình thức thờ cúng này một mặt góp phần hun 
đúc tinh thần xả thân vì nghĩa của tín đồ Tứ Ân Hiếu Nghĩa, mặt khác để 
đánh lừa mật thám của thực dân Pháp. 
Tóm lại, Quan Công là vị thần quan trọng nhất trong hệ thống thần 
linh của Tứ Ân Hiếu Nghĩa. Khí khái trung dũng của Quan Công phù hợp 
130 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 11 - 2014 
với nhu cầu kháng Pháp thời kỳ đầu của người khai sáng Tứ Ân Hiếu 
Nghĩa. Thần lực uy dũng của Quan Công phù hộ cho nghĩa quân khi đối 
mặt với gian nguy, ít nhất là về mặt tinh thần. Ngoài ra, với Tứ Ân Hiếu 
Nghĩa, Quan Công còn được xem là vị thần cứu độ trong Long Hoa tam 
hội, là nơi ký thác nguyện vọng cứu đời của tín đồ tôn giáo này. 
3.2. Thờ cúng Quan Công trong đạo Cao Đài 
Đạo Cao Đài do một số trí thức Nam Bộ như Ngô Văn Chiêu, Cao 
Quỳnh Cư, Cao Hoài Sang, Phạm Công Tắc, Lê Văn Trung,... sáng lập 
năm 1926 trên cơ sở kết hợp tôn giáo truyền thống và tri thức khoa học 
Phương Tây. Tôn giáo này lấy Tam giáo quy nguyên, Ngũ chi phục nhất 
làm tông chỉ. Theo giải thích của đạo Cao Đài, Tam giáo quy nguyên là 
Nho giáo, Phật giáo và Đạo giáo trở về với nền tôn giáo chân truyền lúc 
đầu; Ngũ chi phục nhất là Nhân đạo, Thần đạo, Thánh đạo, Tiên đạo và 
Phật đạo được hợp nhất dưới sự quy thống của Thượng Đế. Đạo Cao Đài 
chủ trương vạn vật vạn linh đều phải tiến hóa lên những quả vị cao hơn 
trong quá trình tiến hóa chung của vũ trụ. Vì dung nạp rộng rãi giáo lý 
của nhiều tôn giáo, nên hầu hết các phương diện của đạo Cao Đài thể 
hiện rõ tính chất dung hợp. Tôn giáo này cho rằng, Quan Công là một 
trong Tam Trấn Uy Nghiêm, cùng với Thái Bạch Kim Tinh và Bồ tát 
Quán Thế Âm đại diện cho các vị tổ của Tam giáo là Phật Thích Ca, Lão 
Tử, Khổng Tử hộ trì cho nền đạo trong lần phổ độ thứ ba. Theo Phạm 
Công Tắc, một trong những người sáng lập đạo Cao Đài, thánh vị của 
Quan Công không phải do Thượng Đế ban phong, mà là do muôn loài 
tôn xưng và phong tặng. 
Tín đồ đạo Cao Đài tin tưởng Quan Công sẽ tái sinh để xây dựng 
thánh đạo, dựng nên thời kỳ Nho tông chuyển thế. Theo đó, Nho giáo 
được tái lập trước, sau đó đến Đạo giáo và Phật giáo, cuối cùng còn lại 
một tôn giáo duy nhất mà thôi. Vì vậy, Quan Công trong đạo Cao Đài 
thường xuất hiện với hình ảnh đang cầm Kinh Xuân Thu với ý nghĩa tiễu 
trừ tà mị nhiễu loạn chính đạo, giống như Khổng Tử dùng bộ kinh này để 
khu trừ loạn thần tặc tử. 
Năm 1938, trong bài thuyết pháp tại thánh thất Tây Ninh, Phạm Công 
Tắc đã giải về nguyên linh của Quan Công như sau: “Ngươn linh của 
Ngài là Xích Long Tinh. Buổi nọ dân Bắc Hớn phạm Thiên điều, bị Ngọc 
Hư Cung phạt, hạn không cho mưa, đặng cho dân ấy phải đói. Dân làng 
biết mà cầu nguyện nơi Ngài cứu nạn. Ngài cũng thừa biết dân ấy bị 
Nguyễn Thanh Phong. Thờ cúng Quan Công... 131 
Thiên điều hành pháp, nhưng vì lòng ái tuất thương sanh, không nỡ để 
dân chết đói, nên Ngài làm mưa. Ngọc Hư Cung bắt tội, sai Ngũ Lôi tru 
diệt. Ngài chạy trốn vào một cái chùa, nhờ ông thầy chùa lấy chuông úp 
lại. Vị sư căn dặn bổn đạo trong chùa đừng ai giở chuông cho đến ngày 
nào Ngài hết nạn. Chư Đạo trong chùa tọc mạch dở chuông ra xem coi 
vật gì. Thành thử Ngài phải chịu đầu kiếp, kiếp ấy là Hạng Võ. Kiếp cuối 
cùng là Quan Công, sau khi chết đến khổ tu dưới cửa chùa của sư Phổ 
Tịnh, về sau hiển thánh trừ ma diệt quỷ phổ độ sanh linh, không bị luân 
hồi chuyển kiếp nữa, từ đó đem quyền uy thần linh ra hành đạo, được vạn 
linh tôn làm Phật, hiệu là Cái Thiên Cổ Phật”12. 
Có thể thấy, đạo Cao Đài đã tiếp thu hình ảnh Quan Công trong thời 
kỳ Tam quốc ở Trung Quốc, đồng thời tiếp thu quan điểm của các tôn 
giáo thời Minh Thanh. Thời kỳ đầu, khi cử hành lễ cúng, các thánh thất 
Cao Đài thường thông qua nghi thức cầu cơ của Đạo giáo để kết nối với 
các đấng thần linh. Quan Công nhiều lần giáng cơ bút thuyết pháp giảng 
đạo, trong đó những lần đề cập đến thân thế của mình. 
Nội dung bộ Tam ngươn giác thế chân kinh ghi lại lời giáng bút giảng 
thuyết của Quan Công như sau: “Ta chẳng phải kẻ tham sống sợ chết, 
chẳng tham phú quý vinh hoa mà xem nhẹ đạo vua tôi, mất đi lời hứa 
hẹn, cho nên khi ta quy vị, thiên đình đã ban ơn cho ta thoát khỏi luân hồi 
chuyển thế”13. Ngoài ra, qua giáng bút, Quan Công còn ban tặng tín đồ 
Cao Đài nhiều bài thơ như: 
“Cái thế công danh thế quý oai, 
Thiên tào kim phụng lệnh Cao Đài, 
Cổ kim độ chúng lao hà nại, 
Phật thánh đạo tông tạo thế lai”14. 
Hay: 
“Quan minh huệ nhẫn chiếu càn khôn, 
Thánh đức lưu tâm bảo quốc tồn, 
Đế việt sơn hà chung hạnh đạt, 
Quân tranh thế giới đạo khai môn”15. 
Hoặc: 
“Quan thành tái hiệp hớn triều phong, 
Thánh đức mạc vong hám thế trần, 
132 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 11 - 2014 
Đế thất nhất tâm trung khí dõng, 
Quân y xích diện hảo vinh phong”16. 
Có thể thấy, nội dung của các bài thơ nói về lòng trung nghĩa của 
Quan Công, cùng với trọng trách của vị thần này trong việc chấn hưng 
thế đạo theo mệnh lệnh Thượng Đế. Các giáo chức đạo Cao Đài còn cho 
rằng, tôn giáo này thờ phụng Quan Thánh Đế Quân không phải là thờ 
cúng một danh tướng nhà Hán, mà là một vị tinh quân trên trời có trách 
nhiệm tái thiết đạo thánh cho loài người, thi hành trọng trách mà Thượng 
Đế ký thác. 
Quan Công trong quan niệm của đạo Cao Đài là vị thần thừa lĩnh 
mệnh lệnh gánh vác trọng trách của Thượng Đế đến với thế gian. Về vai 
trò ở phương diện hữu vi, trong thời phổ độ thứ ba, ông sẽ đầu thai 
chuyển kiếp làm người phàm, đem hết sức mình diệt trừ tà ma quỷ quái, 
bảo vệ đạo chân truyền của Đấng Chí Tôn, đồng thời dìu dắt mọi người 
theo tinh thần Xuân thu cải ác tòng thiện, tái thiết đạo thánh thời Nho 
tông chuyển thế. Về vai trò ở phương diện vô vi, ông đắc thành Phật đạo 
ở cõi trời Hư Vô, cũng là vị đế quân của thiên giới, đảm nhiệm việc dẫn 
dắt chân linh mọi người trở về với Thượng Đế, giữ vai trò của một Hiệp 
Thiên Đại Đế17. Quan niệm này của đạo Cao Đài đề cao vai trò cứu thế 
của Quan Công, khác biệt với tinh thần nhập thế cải tạo xã hội của Quan 
Công trong đạo Tứ Ân Hiếu Nghĩa. 
4. Kết luận 
Thờ cúng Quan Công ở Việt Nam được tiếp thu và cải biên từ loại 
hình thờ cúng này của Trung Quốc qua các đời truyền sang. Thời kỳ đầu, 
thờ cúng Quan Công chủ yếu ảnh hưởng đến khu vực Miền Bắc. Từ thời 
Minh Thanh trở về sau, thờ cúng Quan Công chủ yếu ảnh hưởng đến khu 
vực Miền Nam. Vai trò của Quan Công thời kỳ đầu là bảo vệ đất nước, 
phù trợ nhà vua và vỗ an muôn dân. Vai trò của Quan Công thời kỳ sau, 
ngoài những nhiệm vụ nêu trên, ông còn đảm trách nhiệm vụ chấn hưng 
Nho giáo và cứu thế. Tinh thần Quan Công đã trợ lực rất lớn cho nhiều 
nhân sĩ trong công cuộc kháng chiến chống Pháp cứu nước. Trong niềm 
tin của dân chúng, ông còn là vị thần bổn mạng độ trì trong cơn hoạn nạn. 
Thờ cúng Quan Công vì thế không chỉ là hình thức thờ cúng của người 
Hoa nữa, mà còn được dung nạp sâu rộng vào các tôn giáo nội sinh ở 
Nam Bộ./. 
Nguyễn Thanh Phong. Thờ cúng Quan Công... 133 
CHÚ THÍCH: 
1 Xem: Trương Hiểu Phấn (2006), “Nghiên cứu nguyên nhân hình thành tín 
ngưỡng Quan Công” (tiếng Trung), Nghiên cứu Đạo giáo, số 4: 30-36. 
2 Xem: Đàm Dực (2009), “Nghiên cứu xã hội người Hoa ở Việt Nam đương đại” 
(tiếng Trung), Thế giới Dân tộc, số 2: 57. 
3 Xem: Trần Tu Hòa (1957), Quan hệ hữu hảo và giao lưu văn hóa giữa nhân dân 
hai nước Việt Trung (tiếng Trung), Nxb. Thanh niên Trung Quốc, Bắc Kinh. 
4 Nguyễn Ngọc Thơ, Tín ngưỡng Thiên Hậu ở Nam Bộ Việt Nam, 
5 Lê Anh Dũng (1995), Giải mã truyện Tây du ký, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà 
Nội; 121 - 134. 
6 Xem: Sơn Nam (1992), Cá tính người Miền Nam, Nxb. Văn hóa, Thành phố Hồ 
Chí Minh: 109. 
7 Xem: Sơn Nam (1992), Người Sài Gòn, Nxb. Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh: 100. 
8 Xem: Đặng Văn Tuấn (2011), Đạo Tứ Ân Hiếu Nghĩa và ảnh hưởng của nó đối 
với tín đồ Tứ Ân Hiếu Nghĩa ở Nam Bộ hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Thành phố 
Hồ Chí Minh: 25 - 28. 
9 Theo Trần Hồng Liên, phong trào đấu tranh chống Pháp của đạo Tứ Ân Hiếu 
Nghĩa do Ngô Lợi lãnh đạo có thể quy tụ đông đảo cư dân Nam Bộ tập hợp dưới 
ngọn cờ tôn giáo để khởi nghĩa giành lấy độc lập. Tín đồ tôn giáo này mặc dù tu 
hành theo đạo vô vi, chủ trương không thờ cúng hình tượng thần linh, cũng 
không xem trọng hình thức, nhưng chùa miếu lại tôn thờ hình tượng Quan Công. 
Phẩm chất cương nghị, dũng cảm, sẵn sàng xả thân vì chính nghĩa của Quan 
Công đã trở thành ngọn cờ tiên phong tập hợp quần chúng đấu tranh chống quân 
xâm lược. Xem: Trần Hồng Liên (2000), Đạo Phật trong cộng đồng người Việt ở 
Nam Bộ Việt Nam từ thế kỷ XVII đến 1975, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 
10 Đặng Văn Tuấn (2011), Đạo Tứ Ân Hiếu Nghĩa và ảnh hưởng của nó đối với tín 
đồ Tứ Ân Hiếu Nghĩa ở Nam Bộ hiện nay, tlđd: 31 - 34. 
11 Đặng Văn Tuấn (2011), Đạo Tứ Ân Hiếu Nghĩa và ảnh hưởng của nó đối với tín 
đồ Tứ Ân Hiếu Nghĩa ở Nam Bộ hiện nay, tlđd: 36 - 38. 
12  
13 Tam ngươn giác thế chân kinh, 1953: 37. 
14 Giáng cơ bút tại đàn Minh Thiện, tỉnh Mỹ Tho năm 1931. 
15 Giáng cơ bút tại đàn Minh Thiện, tỉnh Mỹ Tho năm 1928. 
16 Giáng cơ bút tại đàn Minh Thiện, tỉnh Mỹ Tho năm 1926. 
17  
TÀI LIỆU THAM KHẢO: 
1. Lê Anh Dũng (1995), Quan Thánh xưa nay, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội. 
2. Lê Anh Dũng (1995), Giải mã truyện Tây du ký, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội. 
3. Đặng Văn Tuấn (2011), Đạo Tứ Ân Hiếu Nghĩa và ảnh hưởng của nó đối với tín 
đồ Tứ Ân Hiếu Nghĩa ở Nam Bộ hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Thành phố Hồ Chí 
Minh. 
4. Đàm Dực (2009), “Nghiên cứu xã hội người Hoa Việt Nam đương đại” (tiếng 
Trung), Dân tộc Thế giới, số 2. 
5. Hứa Văn Đường (2005), “Đạo Cao Đài của Việt Nam: Bàn về một tôn giáo hỗn 
dung” (tiếng Trung), trong Hội thảo về khu vực Đông Nam Á, Nam Đầu, Đài Loan. 
134 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 11 - 2014 
6. Hứa Văn Đường (2008), “Vấn đề tham dự chính trị của các tôn giáo Việt Nam 
cận đại: lấy đạo Cao Đài và đạo Hòa Hảo làm trung tâm” (tiếng Trung), Đài 
Loan Đông Nam Á học san, số 1. 
7. Trần Tu Hòa (1957), Quan hệ hữu hảo và giao lưu văn hóa của nhân dân hai 
nước Trung Việt (tiếng Trung), Nxb. Thanh niên Trung Quốc, Bắc Kinh. 
8. Nguyễn Ngọc Thơ, Tín ngưỡng Thiên Hậu ở Nam Bộ Việt Nam, 
9. Sơn Nam (1992), Cá tính người Miền Nam, Nxb. Văn hóa, Thành phố Hồ Chí 
Minh. 
10. Sơn Nam (1992), Người Sài Gòn, Nxb. Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh. 
11. Trần Hồng Liên (2000), Đạo Phật trong cộng đồng người Việt ở Nam Bộ Việt 
Nam từ thế kỷ XVII đến 1975, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 
12. Chung Vân Oanh (2010), “Luận bàn về sách lược chú giải kinh điển ‘Tam giáo 
dung hợp’ trong các giáo phái dân gian cuối Thanh đầu Trung Hoa Dân Quốc” 
(tiếng Trung), Nghiên cứu Tôn giáo Đài Loan, số 2. 
13. Chung Vân Oanh, Nguyễn Thanh Phong (2010), “Góc nhìn bên ngoài về ‘Tam 
giáo dung hợp’ và ‘Tam kỳ phổ độ’: tư tưởng giáo lý của đạo Cao Đài Việt 
Nam” (tiếng Trung), Thế giới Tôn giáo học san, số 16. 
14. Trương Hiểu Phấn (2006), “Tìm hiểu nguyên nhân hình thành của tín ngưỡng 
Quan Công” (tiếng Trung), Nghiên cứu Đạo giáo, số 4. 
15. Nguyễn Thùy Vân (2009), “Khái quát tín ngưỡng dân gian Trung Quốc”, Nghiên 
cứu Tôn giáo, số 4. 
Abstract 
THE CULT OF QUAN CÔNG (YUNCHANG) IN THE 
ENDOGENOUS RELIGION IN COCHINCHINE 
The endogenous religions in Cochinchine in the modern period, such 
as Bửu Sơn Kỳ Hương, Tứ Ân Hiếu Nghĩa, Cao Đài, Hòa Hảo 
Buddhism, etc. have absorbed the cult of Quan Công in some extent. 
These religions considered Quan Công as a divine who blessed people. 
This article clarifies characteristics of the cult of Quan Công in Tứ Ân 
Hiếu Nghĩa and Cao Đài. Then, it compares the cult of Quan Công of 
Chinese at the early time in order to indicate the specific characteristics 
of the cult of Quan Công in the endogenous religions in Cochinchine. 
Keywords: Cult of Quan Công, endogenous religions, Tứ Ân Hiếu 
Nghĩa, Cao Đài.