Thực trạng bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa âm nhạc dân gian Khmer Nam bộ trong bối cảnh hiện nay

TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH, SỐ 35, THÁNG 9 NĂM 2019 DOI: 10.35382/18594816.1.35.2019.198
THỰC TRẠNG BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ
VĂN HÓA ÂM NHẠC DÂN GIAN KHMER NAM BỘ
TRONG BỐI CẢNH HIỆN NAY
Phạm Tiết Khánh1, Nguyễn Đăng Hai2, Phạm Thị Tố Thy3
THE SITUATION OF PRESERVATION AND PROMOTION OF THE
CULTURAL VALUES OF KHMER FOLK MUSIC IN THE SOUTH OF
VIETNAM
Pham Tiet Khanh1, Nguyen Dang Hai2, Pham Thi To Thy3
Tóm tắt – Nghiên cứu đánh giá thực trạng
bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa âm
nhạc dân gian Khmer Nam Bộ trong bối cảnh
hiện nay. Nghiên cứu sử dụng các phương
pháp điều tra xã hội học, phỏng vấn sâu,
phương pháp điền dã dân tộc học. Kết quả
cho thấy công tác bảo tồn và phát huy các
giá trị văn hóa âm nhạc dân gian Khmer
Nam Bộ thời gian qua chủ yếu được thực hiện
theo hướng tự phát, lưu truyền theo phương
thức truyền miệng, truyền dạy gắn với các
nghệ nhân, nghệ sĩ. Các hình thức sưu tầm,
nghiên cứu, giới thiệu, đào tạo tuy đã được
quan tâm nhưng còn nhiều hạn chế.
Từ khóa: âm nhạc dân gian Khmer Nam
Bộ, bảo tồn và phát huy, giá trị văn hóa.
Abstract – This study evaluated the cur-
rent condition of the preservation and pro-
motion of cultural values of Khmer folk
music. The study used sociological inves-
tigation methods, in-depth interviews, and
ethnographic fieldwork methods. The results
showed that the preservation and promotion
of the cultural values of Khmer folk music
in the south of Vietnam were mainly done
1,2,3Trường Đại học Trà Vinh
Ngày nhận bài: 09/9/2019; Ngày nhận kết quả bình duyệt:
20/9/2019; Ngày chấp nhận đăng: 01/10/2019
Email: pttothy@tvu.edu.vn
1,2,3Tra Vinh University
Received date: 09th September 2019 ; Revised date: 20th
September 2019; Accepted date: 01st October 2019
spontaneously, via oral transmission between
artisans and artists. Even though research
into Khmer folk music, introduction of out-
siders to Khmer folk music, and training have
begun to be collected and researched, it is
still very limited.
Keywords: cultural values, preservation
and promotion, Vietnam Southern Khmer
folk music.
I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Nam Bộ là vùng đất có nhiều dân tộc cùng
cộng cư từ lâu đời, trong đó người Khmer có
lịch sử định cư khá sớm, có nhiều ảnh hưởng
về mặt văn hóa, xã hội và ngôn ngữ trong
vùng. Đây là tộc người có dân số đông nhất
trong các tộc người thiểu số ở Nam Bộ. Theo
kết quả tổng điều tra dân số và nhà ở năm
2009, người Khmer ở Việt Nam có dân số
1.260.640 người [1], cư trú chủ yếu ở khu
vực Nam Bộ, đặc biệt là các tỉnh ở Đồng
bằng sông Cửu Long.
Trải qua quá trình cộng cư lâu dài và ổn
định cùng các dân tộc anh em ở Nam Bộ,
người Khmer đã tạo dựng một nền văn hóa
– nghệ thuật dân gian độc đáo và đa dạng
với nhiều loại hình, loại thể khác nhau, có nội
dung tư tưởng nhân văn sâu sắc và giữ vai trò
quan trọng trong đời sống xã hội. Trong đó,
nền âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ với
nhiều thể loại khác nhau chứa đựng những
giá trị độc đáo về nội dung tư tưởng và hình
9
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH, SỐ 35, THÁNG 9 NĂM 2019 VĂN HÓA - GIÁO DỤC - NGHỆ THUẬT
thức nghệ thuật, gắn bó mật thiết với nhịp
sống đời thường, với sinh hoạt văn hóa cộng
đồng và các lễ hội truyền thống của đồng
bào Khmer Nam Bộ như: dàn nhạc Ngũ âm,
dàn nhạc Mô hô ri, dàn nhạc cưới, dàn nhạc
Sko Thum, dàn nhạc A răk, múa trống Chhay
dăm, đồng dao, Chom riêng Cha pây, hát ru,
hát A day,...
Có thể nói, nền âm nhạc dân gian của
người Khmer Nam Bộ đã đóng một vai trò
quan trọng trong việc thể hiện và khẳng định
bản sắc văn hóa dân tộc, gắn kết giữa các cá
nhân, giữa cá nhân với cộng đồng và đặc
biệt là giữa các dân tộc ở vùng đất Nam Bộ.
Chính vì vậy, loại hình nghệ thuật này đã
trở thành những món ăn tinh thần không thể
thiếu của người Khmer Nam Bộ cũng như
của các dân tộc Việt Nam. Nó có ý nghĩa
quan trọng trong việc xây dựng, bồi dưỡng
nhân cách, phẩm chất, tâm hồn của người
Khmer Nam Bộ, đặc biệt là trong thời đại
mới, góp phần phục vụ đắc lực cho các nhiệm
vụ chính trị của đất nước, đảm bảo sự phát
triển ổn định và bền vững của toàn xã hội.
Tuy nhiên, với xu thế hội nhập và giao
lưu ngày càng sâu rộng, sự phát triển và phổ
biến của các phương tiện nghe nhìn hiện đại,
các chương trình âm nhạc mới, hấp dẫn trên
truyền hình, các trang mạng xã hội. . . , nền
âm nhạc dân gian của người Khmer Nam Bộ
đang phải đối mặt với nhiều khó khăn thách
thức. Nhiều tác phẩm âm nhạc, nhiều loại
nhạc khí đang có nguy cơ bị mai một, đánh
mất bản sắc; nhiều nghệ nhân, nghệ sĩ đã phải
từ bỏ đam mê vì công việc mưu sinh nhọc
nhằn, nhiều nghệ nhân, nghệ sĩ kì cựu đã qua
đời; giới trẻ ngày càng thờ ơ và không mặn
mà với việc bảo tồn và phát huy các giá trị
văn hóa của âm nhạc dân gian Khmer Nam
Bộ. Trong đó, một số thể loại đang có nguy
cơ mai một, cần bảo tồn khẩn cấp như nghệ
thuật trình diễn dân gian Chom riêng Cha
pây, dàn nhạc A răk,. . . vì các nghệ nhân,
nghệ sĩ thuộc lĩnh vực này còn rất ít và đa
số họ đã lớn tuổi, sức khỏe yếu, trong khi đó
đội ngũ kế thừa chưa được đầu tư đào tạo bài
bản, các phương thức sưu tầm, lưu trữ vốn
di sản âm nhạc chưa được đầu tư thực hiện
một cách có hệ thống.
Trên cơ sở đó, bài báo được thực hiện
nhằm đánh giá thực trạng bảo tồn và phát
huy các giá trị văn hóa âm nhạc dân gian
Khmer Nam Bộ trong bối cảnh hiện nay. Kết
quả nghiên cứu góp phần đề ra các cơ sở thực
tiễn cho việc xây dựng giải pháp bảo tồn và
phát huy các giá trị văn hóa âm nhạc dân
gian Khmer Nam Bộ thời gian tới. Cấu trúc
bài viết gồm hai nội dung chính:
Một là, xác định thực trạng bảo tồn và phát
huy giá trị văn hóa âm nhạc dân gian Khmer
Nam Bộ về các phương diện: chủ trương,
chính sách của Đảng và Nhà nước; các hình
thức, nội dung bảo tồn và phát huy giá trị
âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ;
Và hai là, xác định thành tựu, hạn chế
trong công tác bảo tồn, phát huy âm nhạc
dân gian Khmer Nam Bộ trong thời gian qua
và nguyên nhân của những thành tựu, hạn
chế trên.
II. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU
Việc đánh giá thực trạng, đề xuất giải pháp
bảo tồn và phát huy giá trị của các loại hình
âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ đã được
nhiều nhà nghiên cứu đề cập ở những mức
độ khác nhau. Ý kiến chia sẻ của các nhà
nghiên cứu chủ yếu xuất phát từ những tham
luận tại các hội thảo khoa học như: Nghệ
thuật sân khấu Dù kê Khmer Nam Bộ - di
sản văn hóa dân tộc (2013) tại Trường Đại
học Trà Vinh, Nghệ thuật âm nhạc phương
Đông – Bản sắc và giá trị (2014) tại Trường
Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại
học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, Bảo
tồn và phát huy giá trị văn hóa âm nhạc dân
gian Khmer Nam Bộ – Thực trạng và giải
pháp (2019) tại Trường Đại học Trà Vinh...
Theo Thạch Mu Ni [2], nghệ thuật biểu diễn
của người Khmer Nam Bộ trong thời gian
qua đã đạt được không ít thành tựu như việc
dàn dựng ngày càng công phu, có bài bản,
lớp diễn logic hơn; nhiều đội nhạc, đội văn
nghệ quần chúng Khmer được khôi phục và
phát triển... Tuy nhiên, tác giả cũng chỉ ra
thực tế mai một của một số loại hình nghệ
thuật, tiêu biểu như nghệ thuật sân khấu Rô
băm. Nguyên nhân chủ yếu là do nội dung
10
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH, SỐ 35, THÁNG 9 NĂM 2019 VĂN HÓA - GIÁO DỤC - NGHỆ THUẬT
nghệ thuật thiếu phong phú, chất lượng nghệ
thuật chưa cao, kĩ năng diễn xướng còn hạn
chế, không gian phổ biến nghệ thuật còn hạn
hẹp, kênh phổ biến nghệ thuật thiếu hợp lí.
Nguyễn Đăng Hai và cộng sự [3] phân tích
thực trạng công tác đào tạo nguồn nhân lực
ngành Biểu diễn nhạc cụ truyền thống Khmer
Nam Bộ tại Việt Nam. Theo các tác giả, công
tác đào tạo nguồn nhân lực nghệ thuật biểu
diễn ở Việt Nam tồn tại một số bất cập về cơ
cấu ngành nghề đào tạo, chất lượng đào tạo.
Sơn Ngọc Hoàng [4] phân tích thực trạng sưu
tầm, nghiên cứu và truyền dạy nhạc khí dân
gian Khmer Nam Bộ. Từ thực tiễn nghiên cứu
tại Kiên Giang, Bùi Công Ba [5] cho rằng
bên cạnh những thành tựu đạt được, một số
thể loại âm nhạc và sân khấu dân gian Khmer
ở tỉnh Kiên Giang đang đứng trước nguy cơ
mai một. Nguyên nhân của sự mai một thời
gian qua là do việc điều tra, sưu tầm chưa
đồng bộ và thiếu khoa học; do sự tác động
của lối sống hiện đại; thiếu định hướng, tuyên
truyền từ các cơ quan chức năng. . . [5].
Mối quan hệ giữa bảo tồn và phát triển
cũng được đề cập trong các bài viết của
Lâm Vĩnh Phương [6], Nguyễn Thị Mỹ Liêm
[7], Thạch Mu Ni [8]. . . Nguyễn Thị Mỹ
Liêm [7] cho rằng cần giải quyết một cách
biện chứng giữa bảo tồn và phát triển. Theo
đó, chúng ta cần bảo tồn âm nhạc dân gian
ngay trong đời sống cộng đồng, tức “bảo tồn
sống”; đồng thời, chúng ta cần kế thừa, tiếp
biến các giá trị của nhân loại. Tương tự,
Thạch Mu Ni [8] cũng cho rằng âm nhạc
dân gian Khmer Nam Bộ cần được bảo tồn
và phát triển theo hai hướng: vừa giữ được
truyền thống, vừa cải biên nâng cao ngang
tầm với xu thế hiện đại và vừa giữ được bản
sắc, vừa tiếp nhận có chọn lọc.
Bên cạnh các bài viết có tính khái quát,
nhiều bài viết đề cập đến thực trạng bảo tồn,
phát huy các loại hình nghệ thuật tiêu biểu
của người Khmer Nam Bộ. Lê Tiến Thọ [9]
cho rằng khó khăn lớn nhất trong bảo tồn
và phát huy sân khấu Dù kê chính là nguồn
nhân lực còn hạn chế, đặc biệt là trình độ
của đội ngũ sáng tác và biểu diễn. Lâm Vĩnh
Phương [6] nêu lên những khó khăn trong
bảo tồn sân khấu Dù kê: sự tác động của kinh
tế thị trường, hội nhập quốc tế, xu hướng
đồng hóa nghệ thuật, chưa có những khảo
sát, điều tra cơ bản về nghệ thuật Khmer để
bảo tồn, những bất đồng về quan điểm bảo
tồn và phát huy giữa các nhà quản lí, nghiên
cứu. . . Từ kinh nghiệm của Hàn Quốc, Phan
Thị Thu Hiền và cộng sự [10] cho rằng công
tác bảo tồn, phát huy sân khấu Dù kê cần
gắn với phát triển du lịch của địa phương.
Như vậy, thực trạng bảo tồn, phát huy các
giá trị văn hóa âm nhạc dân gian Khmer Nam
Bộ đã được đề cập trong nhiều nghiên cứu, ở
các mức độ khác nhau. Các nghiên cứu đã chỉ
ra những khó khăn về nguồn nhân lực, kinh
phí, công tác tuyên truyền. . . Tuy nhiên, các
tác giả chưa đưa ra cụ thể các kết quả khảo
sát, điều tra chi tiết ở khu vực Nam Bộ trong
bối cảnh hiện nay. Vì vậy, việc khảo sát và
đánh giá một cách hệ thống thực trạng bảo
tồn và phát huy các giá trị văn hóa âm nhạc
dân gian Khmer ở khu vực Nam Bộ là cần
thiết.
III. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
A. Đối tượng và địa bàn nghiên cứu
Để đánh giá thực trạng bảo tồn, phát huy
các giá trị văn hóa âm nhạc dân gian Khmer
Nam Bộ, chúng tôi đã tổ chức nhiều cuộc
điều tra, khảo sát, sưu tầm thực địa tại các
địa phương của Nam Bộ – Việt Nam và
Campuchia từ tháng 3 năm 2008 đến tháng 8
năm 2019. Đối với khu vực Đông Nam Bộ,
chúng tôi khảo sát tại hai tỉnh Tây Ninh và
Bình Phước. Đối với khu vực Tây Nam Bộ,
chúng tôi khảo sát tại tám tỉnh, thành: Trà
Vinh, Sóc Trăng, Thành phố Cần Thơ, Hậu
Giang, Kiên Giang, An Giang, Bạc Liêu và
Cà Mau. Việc lựa chọn 10 tỉnh, thành trên
vì đây là những nơi tập trung nhiều người
Khmer sinh sống.
Đối tượng nghiên cứu chủ yếu là các nghệ
nhân, nghệ sĩ là Khmer Nam Bộ; các nhà
nghiên cứu âm nhạc và văn hóa – nghệ thuật
Khmer Nam Bộ; các nhà quản lí, cơ quan
quản lí, đào tạo về văn hóa – nghệ thuật
Khmer Nam Bộ tại các khu vực nghiên cứu;
các tài liệu, tư liệu, hiện vật, nhạc khí... về
âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ.
11
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH, SỐ 35, THÁNG 9 NĂM 2019 VĂN HÓA - GIÁO DỤC - NGHỆ THUẬT
Đồng thời, nhằm có cơ sở so sánh, đánh
giá hiệu quả công tác bảo tồn và phát huy
các giá trị văn hóa âm nhạc dân gian Khmer
giữa Việt Nam và Campuchia, chúng tôi mở
rộng phạm vi khảo sát ở một số khu vực
của Campuchia. Tại Campuchia, chúng tôi
khảo sát các nghệ nhân, nghệ sĩ, các nhà
nghiên cứu, quản lí đào tạo âm nhạc dân gian
Khmer Campuchia tại Phnom Penh và Siem
Reap. Về phía các nghệ nhân, nghệ sĩ, các
đoàn nghệ thuật, chúng tôi khảo sát mô hình
bảo tồn và phát huy âm nhạc dân gian của
người Khmer Campuchia tại Làng Văn hóa
(Siem Reap), mô hình bảo tồn và phát huy
âm nhạc dân gian tại Cambodian Living Arts
(Siem Reap), mô hình bảo tồn văn hóa dân
gian tại quần thể Angkor Wat (Siem Reap),
cơ sở chế tác nhạc cụ truyền thống Khmer
(Phnom Penh), mô hình bảo tồn văn hóa
– nghệ thuật dân gian tại Bảo tàng Quốc
gia Campuchia (Phnom Penh). Về phía các
nhà quản lí, cơ sở đào tạo về âm nhạc dân
gian Khmer Campuchia, chúng tôi tiến hành
phỏng vấn các nhà nghiên cứu, quản lí tiêu
biểu của các đơn vị như Khoa Âm nhạc –
Trường Đại học Văn hóa Nghệ thuật Hoàng
gia Campuchia, các chuyên gia công tác tại
Đoàn Nghệ thuật Quân đội Campuchia, Bộ
Văn hoá và Nghệ thuật Campuchia, Trường
Trung cấp Văn hóa Nghệ thuật Campuchia.
B. Phương pháp thu thập và xử lí thông tin
Nhằm thu thập ý kiến, quan điểm của các
nhà nghiên cứu, nhà quản lí, đào tạo, các
nghệ nhân, nghệ sĩ, chúng tôi sử dụng hai
mẫu phiếu điều tra xã hội học khác nhau cho
hai đối tượng là các nghệ nhân, nghệ sĩ và
các nhà quản lí, đào tạo. Kết quả, đối với
các nhà quản lí, đào tạo, chúng tôi thu nhận
được 46 phiếu hợp lệ; đối với các nghệ nhân,
nghệ sĩ, chúng tôi thu nhận được 222 phiếu
hợp lệ. Bên cạnh đó, trong quá trình khảo
sát, chúng tôi còn tiến hành phỏng vấn sâu
các nghệ nhân, nghệ sĩ; các nhà quản lí, đào
tạo để hiểu sâu hơn kết quả khảo sát. Tại
Campuchia, chúng tôi tiến hành phỏng vấn
hơn 20 nghệ nhân, nghệ sĩ, diễn viên, các
nhà quản lí, đào tạo tiêu biểu về âm nhạc
dân gian Khmer Campuchia.
Dữ liệu điều tra xã hội học được xử lí bằng
phần mềm SPSS 22. Đối với các câu hỏi sử
dụng thang đo Likert 4 lựa chọn (1: Hoàn
toàn đồng ý; 2: Đồng ý một phần; 3: Không
đồng ý; 4: Hoàn toàn không đồng ý), giá trị
khoảng cách = (giá trị lớn nhất – giá trị nhỏ
nhất) / n = (4-1)/4 = 0.75. Ý nghĩa các mức
như sau:
1.0 – 1.75: Hoàn toàn đồng ý
1.76 – 2.5: Đồng ý
2.51 – 3.25: Không đồng ý
3.26 – 4.0: Hoàn toàn không đồng ý
Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi cũng
tiến hành khảo sát, đánh giá nhiều văn bản
liên quan đến chủ trương, chính sách của
Đảng, Nhà nước trong hoạt động bảo tồn và
phát huy các giá trị văn hóa – nghệ thuật nói
chung, âm nhạc Khmer Nam Bộ nói riêng.
IV. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
Âm nhạc dân gian của người Khmer Nam
Bộ khá phong phú và đa dạng cả về nội dung
tư tưởng và hình thức thể hiện. Nó bao gồm
các làn điệu dân ca, dân nhạc, các loại nhạc
cụ và âm nhạc trong những điệu múa dân
gian. Kết quả khảo sát các nghệ nhân, nghệ sĩ
tại Nam Bộ, chúng tôi xác định cơ cấu các thể
loại âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ: dân
ca (Hình 1) và dàn nhạc dân gian (Hình 2).
Qua đó, chúng ta nhận thấy ba loại hình dân
ca phổ biến nhất trong đời sống người Khmer
ở các tỉnh, thành của Nam Bộ là hát trong lễ
nghi phong tục (17.6%), Chom riêng Cha pây
(17.2%), hát ru (16.2); ba loại hình dàn nhạc
tiêu biểu nhất là dàn nhạc Ngũ âm (11.8%),
dàn nhạc dây (10.8%) và dàn nhạc Chhay
dăm (10.1%). Âm nhạc dân gian Khmer Nam
Bộ có những đặc trưng riêng góp phần quan
trọng vào việc định hình nền âm nhạc dân
gian cổ truyền ... a đã sưu tầm vẫn
còn thiếu nhiều, chưa bao quát đầy đủ các
thể loại dân ca Khmer Nam Bộ. Đặc biệt,
các tác giả chưa đề cập đến lĩnh vực nhạc
khí Khmer Nam Bộ.
Theo thống kê được tiến hành từ tháng 2
đến tháng 8 năm 1999 của Viện Âm nhạc,
các dân tộc Khmer Nam Bộ, Chăm và Hoa
có 919 bài dân ca, 667 bài dân nhạc, trong
khi đó dân tộc Kinh có 8.977 bài dân ca,
2.055 bài dân nhạc, các dân tộc thiểu số vùng
Trường Sơn – Tây Nguyên có 1.529 bài dân
ca, 1.374 bài dân nhạc, các dân tộc thiểu số
vùng núi phía Bắc và Bắc Trung Bộ có 5.466
bài dân ca [20]. Điều này cho thấy, việc sưu
tầm, nghiên cứu dân ca, dân nhạc của người
Khmer còn hạn chế so với các dân tộc khác
ở Việt Nam.
Nghiên cứu về nhạc khí Khmer Nam Bộ
cũng đạt được nhiều kết quả, đặc biệt là
nghiên cứu của Phạm Duy [21], Lê Ngọc
Canh [22], Nguyễn Thị Mỹ Liêm [23], Sơn
Ngọc Hoàng và cộng sự [24], [25], Hoàng
Túc [26]... Trong đó, đáng lưu ý là hai công
trình Nhạc khí dân tộc Khmer Nam Bộ và
Nhạc khí dân tộc Khmer Sóc Trăng. Các công
trình đã tiến hành phân loại, mô tả chi tiết
từng loại nhạc khí của người Khmer Nam Bộ.
Qua khảo sát công tác sưu tầm, nghiên
17
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH, SỐ 35, THÁNG 9 NĂM 2019 VĂN HÓA - GIÁO DỤC - NGHỆ THUẬT
cứu, giới thiệu âm nhạc dân gian Khmer Nam
Bộ, chúng tôi nhận thấy:
Thứ nhất, công tác sưu tầm dân ca, dân
nhạc Khmer được thực hiện một cách có hệ
thống diễn ra chủ yếu vào thập niên 80 của
thế kỉ XX, tức cách nay đã hơn 30 năm. Các
sưu tầm về âm nhạc dân gian Khmer Nam
Bộ hiện chủ yếu tập trung vào dân ca. Trong
dân ca, nhiều thể loại vẫn chưa được sưu tầm,
một số thể loại mới chỉ sưu tầm được một số
lượng rất hạn chế so với thực tế đang lưu
truyền trong nhân dân như Chom riêng Cha
pây, dàn nhạc A răk. . . Tuy người Khmer có
chữ viết riêng nhưng các bài dân ca, dân nhạc
chưa được sưu tầm và lưu giữ bài bản bằng
văn tự, sách vở mà tồn tại chủ yếu qua truyền
miệng, hoặc chỉ được khai thác ở số ít nghệ
nhân, nghệ sĩ và mang đậm chất dân gian.
Thứ hai, việc thống kê, phân loại, định
danh các thể loại âm nhạc dân gian Khmer
Nam Bộ cũng chưa được thực hiện một cách
có hệ thống dựa trên các cơ sở lí luận khoa
học và thực tiễn. Việc xác định các thể loại,
cơ cấu thể loại, đặc trưng, giá trị của âm
nhạc dân gian Khmer Nam Bộ cũng chưa
được thực hiện khoa học.
Thứ ba, trong một số công trình sưu tầm
dân ca Khmer Nam Bộ, việc dịch thuật và
kí âm một số bài dân ca, dân nhạc cũng còn
một số nhầm lẫn. Chính vì vậy, chúng ta cần
tổ chức sưu tầm, kí âm các tác phẩm dân
ca, nhạc khí Khmer Nam Bộ một cách có hệ
thống hơn. Việc xây dựng hệ thống thang âm
riêng để kí âm các bài bản dân ca, nhạc khí
Khmer Nam Bộ nhằm truyền bá và bảo tồn
âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ là vô cùng
quan trọng.
Tuy còn hạn chế nhưng những công trình
trên là nguồn tư liệu có giá trị và cần thiết
cho công tác nghiên cứu, truyền dạy và đào
tạo âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ.
D. Công tác tuyên truyền, quảng bá
Thực tế thời gian qua, nhiều tổ chức, cá
nhân đã nỗ lực bảo tồn, truyền bá âm nhạc
dân gian Khmer trong đời sống các dân tộc ở
Nam Bộ bằng nhiều hình thức khác nhau như
hội thi, hội diễn, liên hoan, các chương trình
Bảng 3: Các hình thức truyền bá âm nhạc
dân gian Khmer Nam Bộ
Số lượng Tỉ lệ (%)
Đài truyền hình 192 15.2%
Các đoàn, đội, nhóm, câu lạc bộ
nghệ thuật
171 13.5%
Đài phát thanh 163 12.9%
Các loại băng, đĩa 128 10.1%
Các cơ sở đào tạo, nghiên cứu về
nghệ thuật
127 10.1%
Các cá nhân, gia đình 114 9.0%
Các trường dân tộc nội trú 103 8.2%
Các trang mạng xã hội 100 7.9%
Các loại tài liệu giấy 95 7.5%
Các loại hình báo điện tử 69 5.5%
Tổng 100%
(Nguồn: Tổng hợp từ kết quả điều tra)
phát thanh, truyền hình bằng tiếng Khmer. . .
Năm 2013, Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam
đã chủ trì phối hợp với Ủy ban Nhân dân tỉnh
Sóc Trăng tổ chức “Liên hoan Sân khấu Dù
kê Khmer Nam Bộ lần thứ nhất”. Năm 2018,
Ban Truyền hình tiếng dân tộc – Đài Truyền
hình Việt Nam và Đài Phát thanh – Truyền
hình Sóc Trăng phối hợp tổ chức liên hoan
dân ca Khmer khu vực Đồng bằng sông Cửu
Long lần thứ 1 tại tỉnh Sóc Trăng. Các đài
phát thanh, truyền hình: VTV5 Tây Nam Bộ,
Đài Phát thanh – Truyền hình Sóc Trăng, Đài
Phát thanh – Truyền hình Trà Vinh. . . không
ngừng sản xuất và phát sóng các chương trình
bằng tiếng Khmer, trong đó, nhiều thể loại
âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ được ghi
hình và trình chiếu nhằm phục vụ nhu cầu
của người dân. Bên cạnh đó, nhiều trường
phổ thông dân tộc nội trú, nơi có đông học
sinh Khmer cũng thường xuyên tổ chức các
buổi sinh hoạt âm nhạc dân gian Khmer Nam
Bộ. Việc tổ chức các hội thi, hội diễn với quy
mô toàn quốc góp phần giới thiệu sự độc đáo
của âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ tới
18
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH, SỐ 35, THÁNG 9 NĂM 2019 VĂN HÓA - GIÁO DỤC - NGHỆ THUẬT
công chúng trong và ngoài nước. Đồng thời,
đây còn là dịp để các nghệ sĩ gặp gỡ, trao
đổi kinh nghiệm nhằm bảo tồn và phát huy
loại hình nghệ thuật truyền thống của dân
tộc, góp phần đề cao văn hóa, cái đẹp và các
giá trị nhân văn, tình đoàn kết hữu nghị của
các dân tộc.
Nhằm đánh giá hiệu quả của các hình thức
lưu giữ, truyền bá âm nhạc dân gian Khmer
Nam Bộ trong cộng đồng, chúng tôi tiến hành
khảo sát với câu hỏi “Theo Ông/Bà, âm nhạc
dân gian Khmer Nam Bộ ngày nay được lưu
truyền hiệu quả qua các phương tiện nào?”.
Kết quả thu được như Bảng 3 cho thấy, hình
thức lưu truyền hiệu quả chủ yếu là thông qua
đài truyền hình, đài phát thanh; các đoàn, đội,
nhóm, câu lạc bộ nghệ thuật Khmer; các cơ
sở đào tạo, nghiên cứu về nghệ thuật.
E. Nguyên nhân về thực trạng bảo tồn và
phát huy các giá trị văn hóa âm nhạc dân
gian Khmer Nam Bộ
Tuy công tác bảo tồn và phát huy giá trị
âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ thời gian
qua luôn được Đảng, Nhà nước quan tâm,
khuyến khích, hỗ trợ và tạo điều kiện phát
triển nhưng nhiều loại hình vẫn có nguy cơ
mai một, đánh mất bản sắc. Điều này xuất
phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau. Qua
phân tích, kết hợp với kết quả khảo sát ý kiến
các nghệ nhân, nghệ sĩ, các nhà quản lí, đào
tạo, chúng tôi xác định nguyên nhân mai một
của các loại hình âm nhạc dân gian Khmer
Nam Bộ thời gian qua chủ yếu là do sự tác
động của các thiết bị điện tử, phương tiện
nghe nhìn hiện đại; sự tác động của các thể
loại âm nhạc, chương trình giải trí hiện đại;
sự thay đổi về thị hiếu âm nhạc của người
dân; sự tác động của nền kinh tế thị trường. . .
Kết quả này phù hợp với nghiên cứu của Sơn
Ngọc Hoàng [4], Bùi Công Ba [5]. Bên cạnh
đó, các nghệ nhân, nghệ sĩ không đồng tình
ý kiến cho rằng nội dung, hình thức âm nhạc
dân gian hiện nay kém hấp dẫn. Kết quả khảo
sát được thể hiện qua Bảng 4.
Những khó khăn trong việc truyền dạy âm
nhạc dân gian Khmer tại địa phương hiện nay
chủ yếu vẫn là thiếu cơ sở vật chất, kinh phí
và đội ngũ kế thừa.
V. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
Qua kết quả điều tra, khảo sát âm nhạc dân
gian Khmer Nam Bộ trong năm 2018-2019,
chúng tôi nhận thấy:
Thời gian qua, tuy Đảng, Nhà nước đã có
nhiều chủ trương, chính sách khuyến khích,
hỗ trợ công tác bảo tồn và phát huy các giá
trị âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ nhưng
thực tế, thực trạng mai một, đánh mất bản
sắc đối với một số loại hình âm nhạc dân
gian Khmer Nam Bộ là có thực. Việc một số
loại hình âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ
mai một do nhiều nguyên nhân chủ quan và
khách quan khác nhau. Đó là do sự tác động
của xu hướng toàn cầu hóa dẫn tới sự thay
đổi thị hiếu thẩm mĩ của người dân; sự tác
động của các phương tiện nghe nhìn hiện đại,
của các thể loại âm nhạc khác; sự thay đổi
của môi trường diễn xướng. . . ; bên cạnh đó,
công tác bảo tồn và phát huy âm nhạc dân
gian Khmer Nam Bộ thời gian qua chủ yếu
được thực hiện theo hướng tự phát, sự lưu
truyền theo phương thức truyền miệng gắn
với các nghệ nhân, nghệ sĩ. Các hình thức
sưu tầm, nghiên cứu, giới thiệu, đào tạo tuy
đã được thực hiện nhưng còn hạn chế. Từ
thực trạng trên, chúng tôi kiến nghị các cơ
quan chức năng cần:
Thứ nhất, tiếp tục hoàn thiện hệ thống
chính sách pháp luật nhằm khuyến khích mọi
tổ chức cá nhân tham gia vào công tác bảo
tồn và phát huy các giá trị âm nhạc dân gian
Khmer Nam Bộ; cần có chính sách vinh danh
các nghệ nhân, nghệ sĩ có tài năng, có cống
hiến cho âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ;
đầu tư đồng bộ cơ sở vật chất, kinh phí cho
các đoàn nghệ thuật Khmer trọng điểm; củng
cố và duy trì các đội, nhóm, câu lạc bộ, đoàn
nghệ thuật Khmer chuyên và không chuyên
ở các khu vực có đông người Khmer sinh
sống ở khu vực Nam Bộ. . . ; xây dựng nhà
diễn tập đoàn nghệ thuật Khmer tại các địa
phương, khuyến khích phong trào văn nghệ
quần chúng phát triển.
Thứ hai, tăng cường công tác tuyên truyền,
giáo dục nhằm nâng cao nhận thức của cộng
đồng. Gắn kết bảo tồn với phát triển kinh tế
du lịch tại các địa phương nhằm nâng cao
19
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH, SỐ 35, THÁNG 9 NĂM 2019 VĂN HÓA - GIÁO DỤC - NGHỆ THUẬT
Bảng 4: Nguyên nhân mai một của các loại hình âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ
Nguyên nhân Giá trị trung bình
1. Sự tác động của các thiết bị điện tử, phương tiện nghe nhìn hiện đại 1.30
2. Sự tác động của của các thể loại âm nhạc, chương trình giải trí hiện đại 1.31
3. Sự thay đổi về thị hiếu âm nhạc của người dân 1.36
4. Sự tác động của nền kinh tế thị trường 1.36
5. Sự lưu truyền theo phương thức truyền miệng gắn với các nghệ nhân, nghệ sĩ 1.43
6. Sự phối hợp giữa các cơ quan quản lí, cơ sở đào tạo, các nghệ nhân, nghệ sĩ và người dân chưa tốt 1.47
7. Chưa giải quyết tốt mối quan hệ giữa bảo tồn và phát triển 1.49
8. Thiếu môi trường diễn xướng, diễn tấu 1.56
9. Các cơ quan quản lí, các cấp chính quyền địa phương chưa quan tâm, đầu tư đúng mức 1.57
10. Sự biến đổi của không gian và môi trường diễn xướng 1.58
11. Các cơ sở giáo dục, đào tạo về âm nhạc không mặn mà với ngành âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ 1.67
12. Sự tác động của tình hình chính trị, văn hóa - xã hội 1.68
13. Cộng đồng chưa hiểu hết ý nghĩa sâu sắc của âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ 1.83
14. Cộng đồng ít quan tâm đến âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ 1.90
15. Nội dung, hình thức kém hấp dẫn và khó hiểu 2.12
(Nguồn: Tổng hợp từ kết quả điều tra)
đời sống cho người dân.
Thứ ba, về công tác đào tạo, truyền dạy,
trong điều kiện kinh phí khó khăn, trước mắt,
Nhà nước cần tăng cường đầu tư phục dựng,
truyền dạy một số loại hình nghệ thuật có
nguy cơ bị mai một cao như Chom riêng Cha
pây, đồng dao, hát ru, giáo huấn ca, đàn Cha
pây đong veng, Dàn nhạc A răk.
Thứ tư, tổ chức sưu tầm, nghiên cứu và
dịch thuật các tác phẩm âm nhạc dân gian
sang các ngôn ngữ khác như tiếng Việt, tiếng
Anh. Việc tổ chức dịch thuật sẽ góp phần đưa
âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ đến công
chúng trong và ngoài nước.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Ban Chỉ đạo Tổng Điều tra Dân số Nhà ở Trung ương.
Tổng điều tra dân số và nhà ở Việt Nam năm 2009;
2010.
[2] Thạch Mu Ni. Các loại hình nghệ thuật của đồng bào
Khmer Nam Bộ - Thực trạng và giải pháp. Tạp chí
Khoa học Trường Đại học Trà Vinh. 2014;13:18–26.
[3] Nguyễn Đăng Hai, Phạm Thị Tố Thy. Đào tạo nguồn
nhân lực nghệ thuật Khmer Nam Bộ vùng Đồng bằng
sông Cửu Long. In: Nghệ thuật âm nhạc phương
Đông: Bản sắc và giá trị. Thành phố Hồ Chí Minh:
Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh; 2014. p.
420–430.
[4] Sơn Ngọc Hoàng. Thực trạng nghiên cứu, sưu tầm
và truyền dạy nhạc khí dân gian Khmer Nam Bộ. In:
Kỉ yếu hội thảo khoa học: Bảo tồn và phát huy giá
trị văn hóa âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ - Thực
trạng và giải pháp. Trường Đại học Trà Vinh; 2019.
p. 16–25.
[5] Bùi Công Ba. Việc nghiên cứu bảo tồn và phát huy
giá trị âm nhạc và sân khấu dân gian Khmer Nam Bộ
ở tỉnh Kiên Giang. In: Kỉ yếu hội thảo khoa học: Bảo
tồn và phát huy giá trị văn hóa âm nhạc dân gian
Khmer Nam Bộ - Thực trạng và giải pháp. Trường
Đại học Trà Vinh; 2019. p. 65–72.
[6] Lâm Vĩnh Phương. Kinh nghiệm truyền dạy, đào tạo
đội ngũ sáng tác, biểu diễn loại hình sân khấu Dù kê
tại Sóc Trăng. Tạp chí Khoa học Trường Đại học Trà
Vinh. 2014;13:68–73.
[7] Nguyễn Thị Mỹ Liêm. Mối quan hệ giữa bảo tồn và
phát triển âm nhạc dân gian trong bối cảnh hiện nay.
In: Kỉ yếu hội thảo khoa học: Bảo tồn và phát huy
giá trị văn hóa âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ -
Thực trạng và giải pháp. Trường Đại học Trà Vinh;
20
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH, SỐ 35, THÁNG 9 NĂM 2019 VĂN HÓA - GIÁO DỤC - NGHỆ THUẬT
2019. p. 26–31.
[8] Thạch Mu Ni. Mối quan hệ giữa bảo tồn và phát
triển, giữa truyền thống và hiện đại, giữa bản sắc và
tiếp nhận trong âm nhạc dân gian Khmer Nam Bộ
trong bối cảnh hiện nay. In: Kỉ yếu hội thảo khoa
học: Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa âm nhạc
dân gian Khmer Nam Bộ - Thực trạng và giải pháp.
Trường Đại học Trà Vinh; 2019. p. 41–45.
[9] Lê Tiến Thọ. Bảo tồn và phát triển nghệ thuật sân
khấu Dù kê Khmer Nam Bộ - di sản văn hóa dân
tộc. Tạp chí Khoa học Trường Đại học Trà Vinh.
2014;13:27–31.
[10] Phan Thị Thu Hiền, Nguyễn Thị Hiền. Bảo tồn, phát
huy nghệ thuật sân khấu dân gian gắn với du lịch (từ
kịch múa mặt nạ Hahoe Hàn Quốc đến những gợi ý
cho Dù kê của miền Tây Nam Bộ Việt Nam). Tạp chí
Khoa học Trường Đại học Trà Vinh. 2014;13:39–47.
[11] Đảng Cộng sản Việt Nam. Văn kiện Đại hội đại biểu
toàn quốc lần thứ IX. Hà Nội: Nhà Xuất bản Chính
trị Quốc gia; 2001.
[12] Lư Nhất Vũ, Lê Giang, Nguyễn Văn Hoa. Dân ca
Nam Bộ. Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà Xuất bản
Văn nghệ; 1978.
[13] Lư Nhất Vũ, Lê Giang, Nguyễn Văn Hoa, Minh Luân.
Dân ca Hậu Giang. Hậu Giang: Sở Văn hóa Thông
tin Hậu Giang; 1986.
[14] Lư Nhất Vũ, Nguyễn Văn Hoa, Lê Giang, Thạch Han.
Dân ca Cửu Long. Cửu Long: Sở Văn hóa Thông tin
Cửu Long; 1986.
[15] Lư Nhất Vũ, Nguyễn Văn Hoa, Lê Giang. Dân ca
Kiên Giang. Sở Văn hóa Thông tin Kiên Giang; 1985.
[16] Lư Nhất Vũ, Nguyễn Văn Hoa, Lê Giang, Từ
Nguyên Thạch. Dân ca Sông Bé. Sông Bé: Nhà
Xuất bản Tổng hợp Sông Bé; 1991.
[17] Nguyễn Trúc Phong, Lư Nhất Vũ, Nguyễn Văn Hoa,
Lê Giang. Dân ca Trà Vinh. Trà Vinh: Sở Văn hóa
Thông tin Trà Vinh; 2004.
[18] Chu Xuân Diên chủ biên. Văn học dân gian Bạc
Liêu. Hà Nội: Nhà Xuất bản Đại học Quốc gia Hà
Nội; 2011.
[19] Nguyễn Văn Hoa (sưu tầm). 100 làn điệu dân ca
Khmer. Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà Xuất bản Trẻ;
2004.
[20] Phương Thảo. Hội thảo khoa học về công tác thống
kê vốn di sản âm nhạc cổ truyền. Nhân dân diện tử;
2010.
[21] Phạm Duy. Đặc khảo về dân nhạc ở Việt Nam. Sài
Gòn: Hiện Đại; 1972.
[22] Lê Ngọc Canh. Nghệ thuật âm nhạc truyền thống
Khmer Nam Bộ. Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật. 2004;5.
[23] Nguyễn Thị Mỹ Liêm. Giáo trình âm nhạc truyền
thống Việt Nam. Hà Nội: Âm nhạc; 2014.
[24] Sơn Ngọc Hoàng, Đào Huy Quyền, Ngô Khị. Nhạc
khí dân tộc Khmer Nam Bộ. Hà Nội: Khoa học Xã
hội; 2005.
[25] Sơn Ngọc Hoàng, Đào Huy Quyền, Ngô Khị. Nhạc
khí dân tộc Khmer Sóc Trăng. Thành phố Hồ Chí
Minh: Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh; 2007.
[26] Hoàng Túc. Diễn ca Khmer Nam Bộ. Thành phố Hồ
Chí Minh: Nhà Xuất bản Thời đại; 2011.
21