Dịch tiêu đề báo chí và việc đảm bảo đặc trưng văn hoá - Dân tộc trong ngôn ngữ của tiêu đề báo chí

54 Tạp chí Khoa học Viện Đại học Mở Hà Nội 52 (02/2019) 54-61 
DỊCH TIÊU ĐỀ BÁO CHÍ VÀ VIỆC ĐẢM BẢO ĐẶC 
TRƯNG VĂN HOÁ - DÂN TỘC TRONG NGÔN NGỮ CỦA 
TIÊU ĐỀ BÁO CHÍ 
Nguyễn Thị Vân Đông, Đặng Thị Thùy *†‡ 
Ngày tòa soạn nhận được bài báo: 6/8/2018 
Ngày nhận kết quả phản biện đánh giá: 4/2/2019 
Ngày bài báo được duyệt đăng: 25/2/2019 
Tóm tắt: Lý luận dịch ngôn ngữ xem xét việc dịch thuật như là một sự chuyển mã, 
là một sự cải biến giữa các ngôn ngữ, là một hoạt động sáng tạo ngôn ngữ từ văn bản gốc. 
Thực tế cho thấy, ngôn ngữ là một loại mã đa chức năng, đa biến thể trong giao tiếp. Vì 
quá trình dịch không thể quan sát trực tiếp được nên phải đánh giá nó qua kết quả bản 
dịch; trong sự so sánh đối chiếu với bản gốc, qua đó, chúng ta có cơ sở để đánh giá kết quả 
của quá trình dịch. Đối với tiêu đề báo chí, một loại văn bản đặc biệt, việc tìm ra một 
phương pháp chuyển nghĩa hiệu quả để vừa đảm bảo nghĩa gốc của văn bản vừa đảm bảo 
dụng ý của người đặt tiêu đề, thật sự đòi hỏi người dịch phải có nhiều kỹ năng. Trong số 
các kỹ năng này, kỹ năng phân tích ngữ dụng, phân tích ngữ pháp và phân tích ngôn cảnh 
trong khi dịch là vô cùng cần thiết. Trong bài viết này, chúng tôi đưa ra một số minh họa 
cụ thể cho công tác dịch tiêu đề và việc đảm bảo đặc trưng văn hoá - dân tộc trong ngôn 
ngữ của tiêu đề báo chí nói chung. 
Từ khóa: quá trình dịch, kỹ năng, đặc trưng văn hoá - dân tộc, tiêu đề báo chí 
1. Lý luận và thực tiễn dịch 
thuật các tiêu đề báo chí Anh, Việt 
 1.1. Những quan điểm cơ bản về lý 
thuyết dịch 
 Phiên dịch hay dịch thuật có quan hệ 
chặt chẽ với ngôn ngữ học đối chiếu cả về 
lý luận lẫn thực tiễn vì công tác phiên dịch 
luôn có quan hệ tới hai ngôn ngữ. Hiện nay 
yêu cầu của công việc phiên dịch ngày 
* Trường Đại học Mở Hà Nội 
càng cao, tăng theo cùng với sự giao lưu 
và phát triển của xã hội cho hội nhập quốc 
tế. Yêu cầu đó đòi hỏi phải nghiên cứu và 
giải quyết những vấn đề dịch thuật cả trên 
bình diện thực tiễn và bình diện lý luận. 
Nhiều người cho rằng, người dịch không 
những phải nắm vững cả hai ngôn ngữ về 
cấu trúc cũng như sự hành chức của nó, 
mà còn phải có khiếu thẩm mỹ cảm thụ 
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 55 
văn học tốt. Và thêm nữa cũng cần có 
những hiểu biết về văn hóa, lịch sử, phong 
tục của đất nước với nền văn học tương 
ứng. Điều đó đúng nhưng chưa đủ. 
 Lý luận dịch ngôn ngữ xem xét việc 
dịch thuật như là một sự chuyển mã, là 
một sự cải biến giữa các ngôn ngữ, là một 
hoạt động sáng tạo ngôn ngữ từ văn bản 
gốc. Thực tế cho thấy, ngôn ngữ là một 
loại mã đa chức năng, đa biến thể trong 
giao tiếp. Dịch thuật có quan hệ đến một 
thuộc tính về bản chất của ngôn ngữ: ngôn 
ngữ là một hệ thông tín hiệu đặc biệt và là 
phương tiện giao tiếp trọng yếu nhất của 
con người. 
 1.2. Đặc điểm của môn lý luận phiên 
dịch và nhiệm vụ của nó trong mối quan 
hệ với nghiên cứu đối chiếu 
Khi nhìn nhận phiên dịch là một sự 
chuyển mã giữa hai ngôn ngữ thì trước hết 
cần miêu tả những phương tiện biểu đạt 
khác nhau, sau đó tuyển chọn những 
phương tiện ấy theo tỉ trọng của sự tác 
động những tiêu chuẩn ngoài ngôn ngữ. 
Trong nghiên cứu này, chúng tôi không có 
điều kiện dừng lại phân tích chi tiết, chỉ 
xin tóm tắt vài điều về đặc điểm của môn 
lý luận phiên dịch và nhiệm vụ của nó 
để từ đó tìm thấy mối quan hệ của nó với 
nghiên cứu đối chiếu, đó là: 
 1.2.1. Quá trình dịch được xem như là 
sự cải biến giữa hai ngôn ngữ, trong đó nội 
dung của nguyên bản và bản dịch là hoàn 
toàn như nhau mặc dù phương tiện biểu 
đạt của hai ngôn ngữ có khác nhau. Vì quá 
trình dịch không thể quan sát trực tiếp 
được nên phải đánh giá nó qua kết quả bản 
dịch; trong sự so sánh đối chiếu với bản 
gốc, qua đó, chúng ta có cơ sở để đánh giá 
kết quả của quá trình dịch. Trong nghĩa 
rộng, mối quan hệ của ngôn ngữ học đối 
chiếu với lý thuyết phiên dịch là rất chặt 
chẽ, như R. Jakobson đã chỉ rõ, mọi sự so 
sánh hai ngôn ngữ đều có quan hệ với 
phiên dịch. Những phân tích và kết luận 
của lý thuyết phiên dịch sẽ hết sức bổ ích 
đối với nghiên cứu đối chiếu. Lý luận 
phiên dịch được coi là một bộ phận của 
ngôn ngữ học so sánh, có đối tượng cơ bản 
là ngữ nghĩa, được nghiên cứu trong văn 
cảnh của các mối tương ứng động. 
 1.2.2. Theo đặng Đình Cung [01, 35], 
khái niệm dịch được hiểu theo nhiều cách 
khác nhau, tựu trung lại có hai cách hiểu 
sau đây: (1) Dịch là kết quả của hoạt động 
dịch mà kết quả đó là văn bản hay ngôn 
bản dịch; (2) Dịch là một hoạt động hai 
ngôn ngữ. 
 Trong bài viết này, chúng tôi sử dụng 
thuật ngữ “dịch” ở nghĩa thứ hai. Trước 
hết, cần xác định rõ rằng dịch là một hoạt 
động giao tiếp song ngữ phức tạp, mà 
thông qua đó thông tin của văn bản hay 
ngôn bản được chuyển từ ngôn ngữ gốc 
sang ngôn ngữ đích bằng các phương tiện 
của ngôn ngữ này. "Đây là hoạt động giao 
tiếp đặc biệt vì bản thân người dịch tuy 
phải tham gia vào cả quá trình giao tiếp 
nhưng không phải là chủ thể của quá trình 
này" [01, 35]. 
 Quá trình giao tiếp trong dịch thuật thể 
hiện qua sơ đồ sau: 
56 Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 
Sơ đồ 4.1. Quá trình giao tiếp trong 
dịch thuật 
Nguồn: Đặng Đình Cung [18, 35] 
 Có thể thấy, bản thân người dịch tuy 
phải tham gia vào cả quá trình giao tiếp 
nhưng không phải là chủ thể của quá trình 
này. Giả sử (A) và (B) cùng giao tiếp mà 
không hiểu ngôn ngữ của nhau, họ sẽ cần 
tới phiên dịch và như vậy (A) và (B) mới 
là chủ thể của quá trình giao tiếp này, còn 
người dịch chỉ là yếu tố trợ giúp. Trong 
quá trình thực hiện sự dịch thuật, người 
dịch không những phải thông thạo các yếu 
tố ngôn ngữ mà còn phải nắm chắc các yếu 
tố phi ngôn ngữ vốn chi phối văn bản, 
ngôn bản và hành vi giao tiếp - đó là các 
yếu tố văn hoá, đối tượng truyền đạt thông 
tin, mục đích truyền đạt thông tin, hoàn 
cảnh thực hiện giao tiếp. Đây là những yếu 
tố mà theo Đặng Đình Cung [18,35], được 
gọi là nội ngôn, cận ngôn và ngoại ngôn 
đảm bảo cho một hoạt động giao tiếp 
thành công. 
 1.2.3. "Phải xem dịch là một thành tố 
nằm trong hệ thống dạy và học ngoại ngữ, 
một kỹ năng cần phải được đào tạo trong 
quy trình đào tạo ngoại ngữ" [18, 36]. 
Dịch yêu cầu đến tất cả các yếu tố thuộc 
bên trong và bên ngoài ngôn ngữ và thông 
qua hoạt động dịch, các kiến thức và kỹ 
năng của người học được thể hiện một 
cách rõ ràng nhất. 
 Theo chúng tôi, mục tiêu đầu tiên của 
dịch là phải tăng cường năng lực ngôn ngữ 
và khả năng giao tiếp hai ngôn ngữ. Mục 
tiêu lớn thứ hai là hình thành và phát triển 
năng lực dịch nghề nghiệp. Ngoài ra, để 
thực hiện thành công hoạt động dịch còn 
phải cung cấp cho học viên một khối 
lượng các thông tin về các lĩnh vực khác 
nhau. Ví dụ: để phục vụ cho mục tiêu thứ 
nhất cần hoàn thiện năng lực ngôn ngữ, 
văn hoá và giao tiếp. Theo đó, chúng tôi 
cho rằng trong dạy lý thuyết và thực hành 
dịch, nhất thiết phải có các loại hình bài 
tập về so sánh văn bản ngôn ngữ gốc và 
ngôn ngữ đích, bài tập phân tích câu, hệ 
thống các yếu tố đặc thù của từng ngôn 
ngữ, từng phong cách văn bản, các 
phương tiện biểu đạt văn bản, nghi thức 
lời nói giao tiếp chuẩn mực v.v Đối với 
mục tiêu thứ hai, chúng tôi đề cập tới các 
loại hình bài tập liên quan đến nhận dạng, 
đánh giá bản dịch, hình thành và phát triển 
các kỹ năng chuyển dịch trong các hoạt 
động thực tiễn dịch như viết - viết, nghe - 
viết, viết - nói, nói - nói một chiều và hai 
chiều. 
 2. Một số khó khăn trong công tác 
dịch thuật nói chung và dịch tiêu đề báo 
chí nói riêng 
Để đạt được hai mục tiêu đã đề 
cập, trước hết cần cung cấp cho người dịch 
một lượng kiến thức tối thiểu về lý thuyết 
dịch. Các tích chất đặc thù văn hoá của 
ngôn ngữ gốc và ngôn ngữ đích cũng cần 
được trang bị cho họ trước khi tiến hành 
thực hành dịch nhằm đáp ứng hai mục tiêu 
trên. Ngoài ra, cũng cần tính đến các đặc 
điểm phong cách ngôn ngữ sử dụng trong 
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 57 
hoạt động dịch cụ thể nhằm hạn chế một 
số khó khăn cho công tác dịch thuật nói 
chung và dịch tiêu đề báo chí nói riêng, 
như: 
- Những từ trong ngôn ngữ này 
không tìm được từ tương đương về nghĩa 
trong ngôn ngữ kia (trừ các thuật ngữ); 
- Câu được viết bằng ngôn ngữ 
này cũng không hoàn toàn tưong đương 
về nghĩa với câu trong ngôn ngữ kia; 
- Có sự mất tin (và sự tăng thêm 
lượng tin ngữ nghĩa) của câu khi dịch. 
 Nếu xét tới sự phân biệt thông tin miêu 
tả với thông tin liên cá nhân, sự phân biệt 
thông tin tường minh với thông tin hàm 
ẩn, thì độ chênh ngữ nghĩa trong các bản 
dịch chủ yếu xảy ra trong khu vực thông 
tin liên cá nhân. Trong lĩnh vực thông tin 
miêu tả, trừ khi trình độ người dịch kém 
cỏi, hoàn toàn có thể làm cho độ chênh này 
không xảy ra. F. De Saussure với sự phân 
biệt ngôn ngữ và lời nói đã giúp chúng ta 
thấy cần phân biệt các phương tiện ngôn 
ngữ với các phương tiện của lời nói. Về 
nguyên tắc, thông tin miêu tả trong một từ 
có thể chênh nhau trong các ngôn ngữ 
(thậm chí có những lỗ hổng trong từ vựng: 
có những sự vật hiện tượng có từ tương 
ứng trong ngôn ngữ này mà không có từ 
tương ứng trong ngôn ngữ kia), nhưng 
bằng biện pháp liên kết từ (cụm từ hay 
câu) chúng ta có thể tạo ra những ngoại 
biểu đồng nghĩa ở các ngôn ngữ khác 
nhau. 
3. Dịch tiêu đề báo chí và việc 
đảm bảo đặc trưng văn hoá - dân tộc 
trong ngôn ngữ của tiêu đề báo chí 
 Đối với tiêu đề báo chí, một loại văn 
bản đặc biệt, việc tìm ra một phương pháp 
chuyển nghĩa hiệu quả để vừa đảm bảo 
nghĩa gốc của văn bản vừa đảm bảo dụng 
ý của người đặt tiêu đề, thật sự đòi hỏi 
người dịch phải có nhiều kỹ năng. Trong 
số các kỹ năng này, kỹ năng phân tích ngữ 
dụng, phân tích ngữ pháp và phân tích 
ngôn cảnh trong khi dịch là vô cùng cần 
thiết. Phân tích ngữ dụng được xây dựng 
như một phần của quá trình dịch. Về vấn 
đề này, Hoàng Văn Vân trong cuốn 
"Nghiên cứu dịch thuật" [97], đã luận bàn 
rất kỹ. Về lý thuyết dịch thuật, chúng tôi 
quan tâm tới những nhận định sau của tác 
giả: 
- Biết liên hệ các hình thức ngôn 
ngữ với các đích giao tiếp cụ thể là một 
trong những trọng tâm trong năng lực giao 
tiếp của người giao tiếp [97, 165]; 
- Hình thức của một hành động lời 
nói có thể hàm chỉ hình thức của một hành 
động lời nói khác [97,176]; 
- Nếu thông dịch viên quan tâm tới 
việc chuyển ý nghĩa của ngôn bản ngữ 
nguồn sẽ thấy rằng ngữ đích cũng có cách 
để diễn đạt ý nghĩa mong muốn [97, 209]; 
- Một thông dịch viên có năng lực 
phải tránh được việc dịch nghĩa đen và 
phải cố gắng tìm ra được cách dịch đặc 
ngữ trong ngữ đích [97, 210]; 
- Trong khi dịch đặc ngữ, để giữ 
được ý nghĩa của ngôn bản ngữ nguồn thì 
thông dịch viên phải hy sinh cấu trúc [97, 
209]; 
- Trong nhiều nét nghĩa được khảo 
sát về dịch thuật, các nét nghĩa quan trọng 
nhất là: (1) ý nghĩa có vai trò trọng tâm 
58 Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 
trong dịch, (2) dịch là một ngành ngôn ngữ 
học đa ngành, (3) đơn vị dịch là ngôn bản, 
và (4) trong khi dịch thông dịch viên phải 
phân tích ngôn cảnh, ngữ nghĩa (ngôn ngữ 
và ngữ dụng) và ngữ pháp của ngôn 
bản, trên cơ sỏ đó họ có thể chuyển các 
ý nghĩa ở ngôn bản ngữ nguồn sang ngôn 
bản ngữ đích một cách tương đương nhất 
[97, 276]. 
 Hoàng Văn Vân cho rằng: mô hình ngữ 
pháp chức năng của Halliday được chấp 
nhận làm khung lý thuyết cho nhiều công 
trình nghiên cứu về dịch thuật bởi lẽ mô 
hình ngữ pháp này được dựa trên khung lý 
thuyết chức năng và đặc điểm chức năng 
của nó thể hiện ở ba khía cạnh có liên quan 
chặt chẽ đến nhau: (1) trong phân tích 
ngôn bản, (2) trong phân tích các thành 
phần của cấu trúc ngôn ngữ, và (3) trong 
phân tích hệ thống [03, 110]. 
 Những vấn đề lý luận về nghiên cứu 
dịch thuật của Hoàng Văn Vân là cơ sở 
quan trọng cho phần minh họa cụ thể của 
chúng tôi cho công tác dịch tiêu đề và việc 
đảm bảo đặc trưng văn hoá - dân tộc trong 
ngôn ngữ của tiêu đề báo chí. 
4. Dịch tiêu đề và việc đảm bảo 
đặc trưng văn hoá - dân tộc trong ngôn 
ngữ của tiêu đề báo chí 
 Các nhà nghiên cứu chỉ ra rằng đặc 
trưng văn hoá dân tộc của giao tiếp ngôn 
ngữ được tạo thành từ một hệ thống nhân 
tố quy định những sự khác biệt trong cách 
tổ chức, trong các chức năng và cách thức 
tiến hành quá trình giao tiếp tiêu biểu cho 
cộng đồng văn hoá dân tộc (hoặc cộng 
đồng ngôn ngữ) nào đó. Các nhân tố này 
có thể là các nhân tố gắn với truyền thống 
văn hoá, với hoàn cảnh xã hội và các chức 
năng của sự giao tiếp, với tâm lý học dân 
tộc, với sự có mặt của những ý khái niệm 
đặc thù nào đó hay gắn với đặc điểm ngôn 
ngữ của cộng đồng. 
 Nghiên cứu các đặc trưng văn hoá dân 
tộc của tiêu đề báo chí, để việc dịch tiêu 
đề đạt hiệu quả, chúng tôi lần lượt xem xét 
những yếu tố sau: 
 Thứ nhất, đặc trưng văn hoá dân tộc 
của tiêu đề báo chí thể hiện qua nghĩa 
từ. Đặc trưng văn hoá dân tộc của từ được 
biểu hiện đậm nét trong ý nghĩa biểu 
trưng. Xét tiêu đề tiếng Anh sau 
(REVIEW): Carrot, not stick 
 Tiêu đề này có thể dịch là: "Mềm 
mỏng"; "Xoa mà không đấm" hoặc "Vừa 
đấm vừa xoa". Trong văn hoá người Anh, 
hình tượng cây gậy tượng trưng cho bạo 
lực, còn hình tượng củ cà rốt tượng trưng 
cho sự bình ổn, nên nghĩa biểu trưng của 
hai từ này, khi dịch sang tiếng Việt phải 
tìm hình tượng tương ứng về nghĩa biểu 
trưng trong văn hoá người Việt. "Đấm" và 
“xoa” thể hiện hai nghĩa trái ngược nhau, 
sự mềm mỏng, linh hoạt trong công việc, 
biết “cương”, “nhu” đúng lúc . Đây là 
trường hợp người dịch có khả năng tìm 
được biểu trưng tương ứng giữa hai ngôn 
ngữ nên thuận lợi cho việc diễn đạt, nhưng 
không phải mọi tiêu đề khi dịch, người 
dịch đều có thể tìm được các biểu trưng 
tương ứng như vậy. Việc sử dụng từ mang 
nghĩa biểu trưng về văn hoá được các nhà 
báo quan tâm đặc biệt, nhất là trong việc 
viết các tiêu đề báo chí. 
 Thứ hai, đặc trưng văn hoá dân tộc của 
tiêu đề báo chí thể hiện trong sự phạm 
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 59 
trù hoá hiện thực và bức tranh ngôn 
ngữ về thế giới. 
 Có thể tìm được vô số sự kiện chứng tỏ 
rằng thể liên tục thế giới khách quan trong 
các ngôn ngữ được phân cách theo các 
kiểu khác nhau và được biểu hiện một 
cách khác nhau bằng ngôn ngữ. Cùng một 
sự vật, hiện tượng, có thể được biểu hiện 
trong ngôn ngữ khác nhau với mức độ 
phân hoá khác nhau [89, 29]. Con người 
hình thành nên cái nhìn của mình về thế 
giới hoặc bức tranh thế giới của mình 
thông qua ngôn ngữ, ngôn ngữ đã góp 
phần vào sự hình thành nên cách nhìn đặc 
biệt về thế giới ở cộng đồng người bản 
ngữ. Xét tiêu đề sau (CNN): 
Cambodia 's children plug into 
the information superhighway 
(Trẻ em Campuchia truy cập siêu 
xa lộ thông tin) 
 Superhighway trong cách nhìn của 
người Anh là đường cao tốc rộng, có dung 
lượng xe lớn chạy với tốc độ cao. Từ đó, 
để diễn tả sự nhanh chóng tiện lợi và 
không giới hạn của thông tin ngày nay, chỉ 
có từ superhighway mới diễn tả hết tính ưu 
việt của các phương tiện thông tin hiện 
đại. Còn trong cách nhìn của người Việt, 
không thể dịch là "siêu cao tốc", bởi vì cao 
tốc (tốc độ cao) là nói về tốc độ chuyển 
động của sự vật trên bề mặt của vật khác 
(trong không gian và thời gian). Còn xa lộ 
là nói về nơi để các vật có thể vận động 
với tốc độ cao, vì thế không thể dịch ra 
tiếng Việt là "siêu cao tốc"; nếu dịch như 
vậy, người đọc sẽ hiểu nghĩa khác hoàn 
toàn. Tiêu đề này cần dịch là "siêu xa lộ", 
là loại đường có độ thoáng, rộng cực lớn, 
ở đó các phương tiện có thể hoạt động với 
tốc độ cực cao. Do vậy, chúng ta cần chú 
ý đến các đặc điểm định danh của các 
ngôn ngữ khác nhau qua việc xem xét từ 
nguyên và hình thái bên trong của tên gọi 
khi nghiên cứu đặc trưng văn hoá dân tộc, 
nhất là khi đối tượng xem xét là các tiêu 
đề báo chí, với phong cách đặc biệt của 
báo chí. 
 Xét tiêu đề tiếng Việt sau (HÀ NỘI 
MỚI): Mất sạch sành sanh 
 Từ láy “sạch sành sanh” tạo ấn tượng 
hơn nhiều so với những tính từ khác có 
cùng nghĩa. “Sạch sành sanh” mang 
nghĩa: hết, không còn một dấu vết nào, 
mặc dầu lúc trước có rất nhiều. Tiêu đề 
này có thể dịch sang tiếng Anh là "lose all 
and all” dù về mặt nghĩa chưa hẳn đã phải 
là tương đương. 
 Thứ ba, đặc trưng văn hoá - dân tộc thể 
hiện qua sự chuyển nghĩa của từ trong 
tiêu đề báo chí. 
 Có thể nói, sự liên tưởng trong chuyển 
nghĩa vốn bị tiên định bởi điều kiện lịch 
sử, tâm lý cụ thể của một cộng đồng văn 
hoá - ngôn ngữ, dẫn đến ý nghĩa chuyển 
trong các ngôn ngữ có thể là khác nhau. 
Chuyển nghĩa ẩn dụ và chuyển nghĩa hoán 
dụ là hai trong số các phương thức chuyển 
nghĩa thông dụng của từ. 
 Đặc trưng văn hoá dân tộc của sự 
chuyển nghĩa còn biểu hiện ở chỗ một số 
dạng chuyển nghĩa nào đó chỉ có trong 
ngôn ngữ này mà không có trong ngôn 
ngữ khác. Điều này thể hiện ở chỗ việc 
chọn đặc trưng của đối tượng làm cơ sở 
trong quá trình chuyển nghĩa thường bị 
quy định bởi những phẩm chất, thuộc tính 
60 Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 
của đối tượng được cộng đồng ngôn ngữ 
chú ý đến. Mỗi cộng đồng sẽ chọn đặc 
trưng khác nhau theo quan niệm riêng của 
mình về đối tượng. 
 Ví dụ: con gấu với người Nga là con 
vật đáng yêu, đã được chọn làm biểu 
tượng của thế vận hội Olympic 1985, 
trong khi đó con gấu với người Anh là con 
vật thô lỗ, thô tục. Nên người Nga nào có 
đặc trưng hiền lành trong tính nết thì dược 
gọi là gấu, còn với người Anh những kẻ 
thô lỗ sẽ được gọi là bear (con gấu). Với 
người Việt, gấu là con vật hung dữ và bất 
chấp khuôn phép nên tên gọi của nó được 
dùng để biểu trưng cho tính vô kỷ luật hay 
hung dữ ở con người. 
 Xét tiêu đề sau trên báo Hà Nội Mới: 
Chụp ảnh mà gấu thế? 
 Cũng là gấu nhưng mỗi một ngôn ngữ 
đều mang một nghĩa biểu trưng khác nhau, 
tuỳ theo quan niệm, tập quán của mỗi 
nước. Do vậy, khi dịch tiêu đề này sang 
tiếng Anh, người dịch phải lựa chọn sự 
chuyển nghĩa ẩn dụ tương đương chứ 
không thể sử dụng nghĩa trực tiếp trong từ 
điển, tránh mắc lỗi về văn hoá. 
 Thứ tư, đặc trưng văn hoá dân tộc 
của tư duy ngôn ngữ được thể hiện qua 
tiêu đề báo chí. 
 Đặc trưng văn hoá dân tộc của tư duy 
bằng ngôn ngữ được thể hiện rõ nhất là 
thiên hướng "ưa thích" hay sự nổi trội của 
kiểu tư duy nào đó, cách nói và cách nghĩ 
nào đó ở một dân tộc nhất định. 
 Chẳng hạn ta hãy xem xét tiêu đề sau 
trong báo HÀ NỘI MỚI: Hỏi Trời! 
 Trong tư duy của người Việt, từ xa xưa 
luôn coi trọng hình tượng "ông Trời". Khi 
khó khăn, vướng mắc thì "Hỏi Trời", khi 
bày tỏ sự may mắn thì "nhờ Trời!", khi đau 
khổ, kêu than thì "Trời ơi!”. Nên khi 
người ta gặp phải tình trạng bức xúc, gay 
cấn mà không biết kêu ai, nhờ ai thì người 
ta "Hỏi Trời!". Còn người Anh, với họ, 
Chúa là đấng tối cao. Khi cần giúp đỡ, cầu 
xin, họ "Cầu Chúa!"; khi bày tỏ lòng biết 
ơn thì "ơn Chúa!"; khi bày tỏ sự tiếc rẻ thì 
"Chúa ơi!" hoặc "Lạy Chúa!”. Do vậy, 
"ông Trời" không tồn tại trong tư duy 
người Anh và "Đức Chúa" không tồn tại 
rộng rãi trong tư duy người Việt. Vì thế, 
tiêu đề này có thể dịch sang tiếng Anh là 
"God knows". 
 Tương tự như vậy, trong báo "Giáo dục 
và Thời đại" có tiêu đề: Vào "lò luyện 
thi!. Có lẽ trong tư duy người Việt, nói 
đến lò ai cũng cảm thấy bức bối nóng nực, 
ngột ngạt, căng thẳng và nói đến luyện có 
lẽ gần nghĩa với "rèn rũa, nhồi nhét" nhiều 
hơn là nghĩa đi học ôn. 
 Ta biết "lò" là chỗ đắp bằng đất hay xây 
gạch tạo nhiệt độ cao để nung nóng, nấu 
nướng hay sưởi ấm (lò gạch, lò rèn, bếp 
lò). Vấn đề lò ở đây không phải là nguyên 
vật liệu tạo nên để đạt chức năng của nó, 
mà có nghĩa hàm ẩn là: sản phẩm tạo ra có 
chất lượng cao, đồng đều, có trình độ 
ngang nhau. Nhờ đó mới dung từ lò. 
"Luyện" là trộn, nhào (luyện vôi) đều cho 
dẻo nhuyễn, là chế biến ở nhiệt độ cao 
(luyện thép), là tập nhiều, thường xuyên 
để thành thục, nâng cao kỹ năng (luyện võ, 
luyện tập, luyện kim, ôn luyện). Bản thân 
từ "luyện" trong tiêu đề này tạo cảm giác 
không giống như từ "ôn". Người Anh có 
thể không hiểu hết tiêu đề này và không 
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 61 
hiểu được hết dụng ý của người Việt muốn 
ám chỉ sự khó khăn, phức tạp và gian khổ 
của các thí sinh trước kỳ thi tuyển sinh vào 
các trường đại học; các em phải học ôn 
trong các phòng học nóng nực, chật chội, 
ngột ngạt đông đúc, nhất là khi mùa hè 
đến. Nó không giống từ "center" (trung 
tâm) quen thuộc với người Anh, nơi mà 
người học được chăm sóc, quan tâm, chỉ 
bảo cặn kẽ với phương tiện học tập hiện 
đại và hiệu quả, phòng học rộng rãi, tiện 
nghi v.v... 
 5. Kết luận 
 Nghiên cứu đặc trưng văn hoá - dân tộc 
của ngôn ngữ và tư duy ngôn ngữ có ý 
nghĩa lớn lao không chỉ về mặt lý luận, mà 
còn có ý nghĩa quan trọng về thực tiễn, 
nhất là trong công tác giảng dạy tiếng Anh 
nói chung và tiêu đề báo chí nói riêng. Khi 
dạy tiếng Anh cho người Việt như một 
ngoại ngữ, trước hết phải dạy cách nói, 
cách nghĩ hay cách tư duy của người 
Anh tránh tình trạng cách nghĩ là của 
người Việt còn phương tiện ngôn ngữ để 
diễn đạt lại là tiếng Anh. 
 Qua một số ví dụ đã phân tích ở trên là 
các tiêu đề báo chí trong tiếng Anh và 
tiếng Việt, có thể thấy tiếng Anh mang đặc 
trưng văn hoá dân tộc và tư duy ngôn ngữ 
theo kiểu của người Anh, còn tiếng Việt 
mang đặc trưng văn hoá dân tộc và tư duy 
ngôn ngữ theo kiểu của người Việt. Việc 
giảng dạy và học tập tiếng Anh của người 
Việt và tiếng Việt của người Anh đòi hỏi 
người dạy và người học phải dần lấp đầy 
các khoảng cách về văn hoá, tránh hiểu 
sai, hiểu lầm khi sử dụng tiếng Anh và 
tiếng Việt. 
 Việc nghiên cứu đặc trưng văn hoá - 
dân tộc của ngôn ngữ và tư duy ngôn ngữ 
có ý nghĩa to lớn không chỉ về mặt lý luận, 
mà còn có ý nghĩa quan trọng về thực tiễn, 
cả trong lĩnh vực dịch thuật và giảng dạy 
ngoại ngữ. Khi dịch một tiêu đề báo chí từ 
tiếng Anh sang tiếng Việt hay ngược lại, 
để người Anh hay người Việt hiểu đúng, 
ngoài những vấn đề về quy tắc ngôn ngữ 
cần phải tuân thủ, thì yếu tố văn hoá dân 
tộc là không thể thiếu. 
Tài liệu tham khảo: 
1. Đặng Đình Cung, Góp phần xác định 
diện mạo của môn dịch trong chương 
trình đào tạo không chuyên, “Khoa 
học ngoại ngữ”, Trường ĐHNN, H. 
2004, số 01. 
2. Hoàng Tuệ, Một số vấn đề về chuẩn 
mục hóa ngôn ngữ, “Ngôn ngữ”, H., 
1997, số 3-4. 
3. Hoàng Văn Vân, Nghiên cứu dịch 
thuật, Nxb. KHXH, H., 2005. 
4. Nguyễn Đức Tồn, Đặc trưng văn hóa 
– dân tộc của ngôn ngữ và tư duy ở 
người Việt (trong sự so sánh với 
những dân tộc khác), Nxb. 
ĐHQGHN, H. 2002. 
Nguồn ví dụ minh họa: 
1. CNN 
2. Hà Nội Mới 
3. Giáo Dục & Thời Đại 
4. Review 
Địa chỉ tác giả: Trường Đại học Mở Hà Nội 
Email: donghm@yahoo.com